Zar kehanetleri

Tanrının, bir insanın vücuduna girerek kehanetlerde bulunması, Anadolu’daki Apollon kehanet merkezlerinde de uygulanan formüldür. Klaros’taki ve Didyma’daki tapınaklarda rabbin elçisi olan rahiplerin kehanetleri ilettiğini biliyoruz. Fakat, buradaki tapınaklarda, geleceği görmek için kullanılan diğer formüller de vardı. Bu prosedürler, Anadolu’nun kadim inançlarından kaynağını alan, binlerce yıldır bu topraklarda yaşamaya devam ettiği için, Anadolu-Yunan tapınaklarındaki uygulamalara da sirayet etmiş ritüellerdi. Bu ritüellerin en başta geleni ise zar atarak kehanette bulunmaktı. M.Ö. 14. ve 13. yüzyıllara ilişkin yazılı kaynaklardan bildiğimiz üzere, Hitit ve Luvi kültürlerinde, kura çekerek ya da zar atarak kehanette bulunuluyordu. Zar olarak koyun, keçi ya da domuzun aşık kemiği kullanılırdı. Astragalos ismi verilen bu zarlar, Anadolu’da Kalkolitik Çağ’dan itibaren görülürler. Bronz Çağı’nda da, Aphrodisias ve Beycesultan üzere merkezlerde karşımıza çıkarlar. Elbette astragalosların tümü dinî maksatla kullanılmamaktaydı. Hatta en yaygın kullanımının çocuk oyunlarında olduğunu biliyoruz. Muska ya da nazarlık olarak da fonksiyon gören bu kemik zarların en kıymetli işlevleri ise geleceği görmek için kullanıldıklarında ortaya çıkıyordu.

LUVİLERİN FAL YAZITLARI

Anadolu’da astragalosların kehanet için kullanımına ait delillerin başında sikkeler gelir. Üzerlerinde aşık kemiğinin tasvirini taşıyan sikkelerin birden fazla, Luvi kültürünün izlerini taşıyan Kilikia, Pisidia ve Lykia kentlerine aittirler (Resim 1). Bir kısmı da kahin Apollon’un kültüne sahip olduğunu bildiğimiz Klaros, Efes, Kalkedon üzere merkezlerde bulunmuşlardır. Sikkelerin birçok M.Ö. 4. yüzyıla tarihlenir. Yeniden 4. yüzyılda, Klaros’daki Apollon tapınağının basamak bloklarını bağlayan bronz kenetler, astragalos formunda yapılmıştır. Apollon Manteios kültünün varlığını bildiğimiz Efes’de de arkaik periyot katmanlarında bol ölçüde astragalos ele geçmiştir.

Fotoğraf 1.

Ancak M.Ö. 3. yüzyıldan itibaren, kehanet için kullanılan astragaloslara ilişkin ispatlar birden kesilir. Ta ki M.S. 2. yüzyılda, bu sefer yazıtlarda karşımıza çıkana kadar… Zar kehanetlerinin kaydedildiği bu fal yazıtlarının tümü Anadolu’nun güney-batısından, yani tekrar Luvi kültürünün baskın olduğu bölgedendir. Yazıtların ele geçtiği bölgenin merkezi Pamphylia ovasıdır. Hinterlandında ise Pisidya, doğu Likya, güney Firigya ve ovalık Kilikya’nın batısının kentleri vardır. Metinlerin tümü M.S. 2. yüzyıla tarihlenir. Büyük ve etkileyici yazıtlardır. Çoklukla 1,5 ilâ 2 metre uzunluklarında, 50-60 santimetre genişliğinde, lokal taştan monolitik bir sütunun dört yüzü üzerine yazılırlar (Resim 2). Bu yazıtlar sayesinde yalnızca zar kehanetlerini değil, tıpkı vakitte astragalosların zar olarak nasıl kullanıldığını da öğrenmiş oluyoruz. Astragaloslar yani aşık kemiklerinin iki tarafı yuvarlak olduğundan, atıldığı vakit bu yüzlerde durma imkanı yoktu. Fakat ikisi dar ve öbür ikisi daha geniş olan dört düz yüzeyde durabilirdi. Bu 4 yüz, iki zıt kenarın sayı pahaları toplamı 7 olacak formda, 1, 3, 4 ve 6 sayılarını karşılıyorlardı. Bu dört yüze Pranes, Hyptios, Koos ve Khios isimleri verilmişti ve her birinin sayısal kıymeti farklıydı. Pranes geniş dışbükey yüzeydi ve 4 sayısına karşılık geliyordu. Hyptios geniş içbükey yüzey olarak 3, koos, dar düz kenar olarak 6 ve khios dar içbükey yüzey olarak 1 sayısına karşılık gelmekteydi.

Fotoğraf 2.

Yazıtlarda 56 adet kehanet metni bulunuyordu. Zira 5 astragalosun muhtemel kombinasyon sayısı buydu. Birinci seri 5 astragalosun tıpkı anda atılmasıyla başlardı. Seriler, en düşük bedel olan 5 ile başlıyor, 5 zarın 6 kere üst üste atılmasıyla 30’a kadar ulaşıyordu. Birinci seferde 5 zar tıpkı anda atılarak sayı pahaları toplanmaktaydı. En son 5 zar 6 defa atılarak bu süreç yapılıyordu. Farklı kombinasyonlar tıpkı sonucu verebiliyordu. Mesela 14 sayısı için 1+3+3+3+4, 1+1+3+3+6 ve 1+1+4+4+4 kombinasyonları gelebiliyordu. 5 astragalos atıldıktan sonra çıkan sayılar toplanıyor ve hangi manaya geldiğini öğrenmek için yazıta bakılıyordu. Şayet farklı kombinasyonlar birebir sonucu verdiyse bu sonuç temel alınıyordu.

TİCARET İÇİN KEHANET

Her bir kehanet bir allahın ya da tanrısal varlığın ismiyle başlardı. İlgili ilah, sorulan soruya karşılık olarak kehanetini bildirirdi. Kehanetlerin birçok olumlu ve yürek verici idi:

“(Athena) Şayet dört tane bir ve bir tane üç gelirse ilah şöyle der: Düşmanlık ve kinden uzak durursan mükafatını alacaksın. Dileğine ulaşacaksın ve mavi gözlü Athena seni koruyacak. Aklındaki iş dilediğin üzere gerçekleşecek.”

“(Zeus) Şayet iki üç ve üç tane bir gelirse: Gezginin sağ elinin olduğu tarafta yüksekten uçan bir kartal uyguna alâmet olacak. En şanlı Zeus’un yardımıyla, emeline ulaşacaksın. Korkma!”

“(Nike) Şayet üç tane üç ve iki tane bir gelirse: Kazanacaksın! Dilediğini alacaksın ve her şeyi elde edeceksin. Daimon seni onurlandıracak ve düşmanlarını yeneceksin. Yapmakta olduğun plan, gönlüne nazaran olacak.”

“(Afrodit) Şayet üç tane bir, bir altı ve bir dört gelirse: Dilediğin yere yelken aç. Keyifle döneceksin. Aklında kurduklarını bulacak ve her şeyin üstesinden geleceksin. Lakin Aphrodite ve Maia’nın oğluna (Hermes) dua etmelisin.”

“(Hermes) Bir tane bir, bir altı, iki üç ve bir dört gelirse: Bana sorduğun şeyler içinde acı verecek hiçbir şey görmüyorum. Küçük düşünme, hamasetle ilerle. Dilediğin her şeyi bulacaksın. Dileğin yerine gelecek ve senin için kusursuz bir fırsat var.”

“(Tanrıların annesi) Dört tane altı ve bir tane bir gelirse şunu söyler: Nasıl ki kurtlar koyunlara, güçlü aslanlar ise geniş toynaklı öküzlere boyun eğdirirse, sen de tüm bunların üstesinden geleceksin. Zeus’un oğlu Hermes’in yardımıyla, sorduğun her şey senin olacak.”

“(Tykhe) Şayet bütün üç’ler birlikte gelirse: Çocuk doğuran bayanın iki göğsü de kurumuştu ancak tekrar sıhhat kazandı ve bol bol süte sahip oldu. Sen de bana sorduğun şeyin meyvelerini toplayacaksın. “

Bazı kehanetlerin de olumsuz olduğu ve kişiyi uyarırcasına ilan edildiği görülür:

“(Poseidon) Hepsi dört ancak sonuncusu altı ise şunu söyler: Denize tohum atmak ve yazı yazmak boşuna emek, faydasız iştir. Ölümlü olarak, sana ziyan verebilecek bir tanrıyı zorlama.”

“(Mevsimler) İlah planına mahzur oluyor. Bu yüzden bekle. Düşmanlığa, yarışa ve mahkemeye girmek felaketle sonuçlanacak.”

“(Poseidon) Bir tane bir, üç tane üç ve bir tane dört gelirse: İlah bildirir: Direnerek kendine ziyan veriyorsun, dalgalarla savaşıyor, denizin içinde bir balık arıyorsun. Bu işi yapmakta tez etme. Rableri yanlış vakitte zorlamak sana yardım etmeyecek.”

“(İyi zaman) Bir altı ve dört üç gelirse kehanet şöyle der: Tez etme, daimon sana karşı. Bekle ve kör yavru doğuran köpek üzere davranma. Tavsiyeyi sakince kabul edersen işler senin için memnunluk verici hale gelecek.”

“(Moiralar) Şayet bütün dört’ler tıpkı formda gelirse: Güneş battı ve vahim gece geldi, herşey karanlığa büründü. Bana sorduğun mevzuyu duraklat; ne almak ne de satmak düzgün olacak.”

Kehanetler içinde sıhhatle bağlantılı olanlar da azımsanmayacak sayıdaydı:

“(Nike) Şayet iki dört ve üç tane bir gelirse: Tüm işlerini yap, zira sonu düzgün olacak. Yatağında hasta yatanı rabler kurtaracak. Rabler ayrıyeten öteki bir ülkede olanın meskene döneceğini söylüyorlar.”

“(Asklepios) Şayet bir dört, iki tane bir ve iki üç gelirse: İşinle ilgili bir fırtına gelmek üzere, lakin sonu uygun olacak. İlah ayrıyeten, hastalıktan çeken birini bundan kurtaracağını söylüyor. Ve rabler yurt dışında olan birinin sağ salim dönmesini sağlayacaklar.”

Kehanetlerin içinde çok büyük bir kısmı, ticaret yapmak için yola çıkacak şahısların sorularına karşılık vermekteydi:

“(Hephaistos) Üç altı ve iki tane bir gelirse şunu söyleyecek: İş yapmak mümkün değil, boşuna kendini yorma! Her taşı kaldırma ki altından bir akrep çıkmasın. Titizlenmek sana talih getirmeyecek, bütün talihsizliklere hazır ol!”

“(Talih) Bir tane bir, üç tane altı ve bir üç gelirse: Elini kurdun ağzına sokma ki sana ziyan gelmesin. Sorduğun mevzu güç ve hassas. Ancak sakin kal. Seyahat ve iş alış-verişlerinden uzak dur.”

“(Kronos) Bir dört ve dört tane üç gelirse: Yolunda akrepler duruyor. Niyet ettiğin iş için çabuk etme, bekle! İstediğin şey daha sonra gerçekleşecek. Ne almak ne de satmak düzgün olacak.”

“(Zeus ve Athena) Şayet bir tane bir ve dört tane üç gelirse: Her işe uygunsun her işe girişebilirsin. İlahlar hasta olanı koruyacak ve her şey düzgün olacak.”

“(Tykhe) Üç tane bir, bir altı ve bir üç gelirse: Şimdi gitmekte tez etme. Bekle! Gitmek mümkün görünmüyor. Şayet düşünmeden ivedi edersen, kendine büyük ziyan vereceksin. Fakat şayet masumca beklersen vakit her şeyi halledecek.”

“(Zeus’un kartalı) Şayet iki üç ve üç tane bir gelirse: Gezginin sağ elinin olduğu tarafta yüksekten uçan bir kartal güzele alâmet olacak. En şanlı Zeus’un yardımıyla, maksadına ulaşacaksın. Korkma!”

Söylediğimiz üzere, fal yazıtları, ortalama uzunlukta bir erkeğin zorlanmadan okuyabileceği büyüklükte tasarlanmışlardı ve bu nedenle büyük monolitik sütunlar üzerine yazılmaktaydılar. Boyutları nedeniyle, geç devirlerde diğer gayelerle tekrar kullanılmak için cazip bulunmuşlardı. Bu yüzden fal yazıtlarının birçok, ilişkin oldukları devirdeki yerlerinde değil, tekrar kullanıldıkları alanlarda ele geçmişlerdir. Orjinal yerinde bulunan az sayıda yazıt ise bize, bunların kutsal alan ya da tapınaklardan çok, agora üzere kamusal alanlara dikildiğini gösterir. Tıpkı Termessos’daki fal yazıtının, kentin giriş kapısının yanında yer alması üzere… (Resim 3) İşle ve ticaretle ilgili kehanetlerin bolluğu da bu fallara başvuranların ortasında değerli bir kısmının seyahat halinde olan ve agorayı kullanan tüccarlar olduğuna işaret eder.

Fotoğraf 3.

Roma imparatorluk çağında, Anadolu’nun güney-batısında yaşayan beşerler fal ve kehanete ait inançlarını binlerce yıllık geleneklerle uygulamaya devam ediyorlardı. Muhtemelen bizim yazıtlarla kanıtlayamadığımız periyotlarda de bu inanç yaşıyordu. Astragalosların fal için kullanımı bir müddet sonra sona erdi fakat aşık kemikleri çocuklar tarafından oynanan oyunların baş aktörü olmaya devam etti. Günümüzde de, kentlerde olmasa da, kırsalda hâlâ oyunlarda kullanılıyorlar. (Resim 4) Fal ve kehanet ise sonsuza kadar yaşamaya devam edecek. Kahve telvesinde beliren formlardan geleceği anlamaya çalışacak, hiçbir şey yapmasak, müziklerden fal tutacağız. Zira insanız ve insan evladı, hem gelecek denen şeyin var olduğu bilgisine sahip olmakla hem de onu nasıl denetim edebileceğini bilememekle lanetlenmiş bir varlık.

Fotoğraf 4.

* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı.