Absürt tiyatro denince Samuel Beckett’le birlikte Eugène Ionesco da akla gelir. Ionesco kaleme aldığı yapıtlarında insanın içindeki o tuhaf boşluğu, hayatın anlamsızlığını ve insanın bu anlamsızlıktaki pozisyonunu çok istikametli formda işler. Bunu bazen gerçeküstü prosedürlerle bazen de birtakım toplumsal olaylarla iç içe sunar; böylelikle büyük sloganlar, mefkureler, kutsal bağlar birer birer devrilir. İnsanın başta kendisiyle, ardından toplum ve hayatla giriştiği bu çatışmada ayakta kalmak o denli kolay değildir. İnsan bizatihi varlığıyla uyumsuzdur.
Ionesco 1900’lerin başında dünyaya gelir. Babası Rumen, annesi Fransız’dır. Bu yüzden çocukluğu Fransa’da, gençliği Romanya’da geçer. Kitaplarla içi içe büyür. Edebiyata duyduğu ağır ilgiden ötürü Bükreş Üniversitesi’nde edebiyat okur. Emil Cioran ve Mircea Eliade ile tanışması da bu yıllara rastlar.
“Dünya bana grotesk, saçma, anlamsız, çekilmez geliyor” diyen Ionesco, varoluş sıkıntısını derinlemesine düşünmeye ve bu yollu eserler üretmeye başlar. ‘Kel Şarkıcı’ ve ‘Gergedanlar’ en meşhur oyunlarıdır.
Yaşamı boyunca farklı üniversitelerde fahri doktora unvanına layık görülüp onlarca ödül kazanan Ionesco, çağını aşan yapıtlarıyla insanın anlamsızlığı üzerine giriştiği sorgulamaları her geçen gün daha da değerli bir yerde durmaktadır.
DUVARIN TABANINDA – BİR BAŞINA
Pek doğal Ionesco yalnızca tiyatro oyunları yazmaz. Kendisinin kuramsal yazılarının yanı sıra ‘Yalnız Adam’ isimli bir de romanı var. 1973 yılında basılan bu kitap, geçtiğimiz günlerde YKY etiketiyle raflardaki yerini aldı. Mütercimi ise Bertan Onaran.
“Ben başkaldıran bir insan değildim. Kuzu üzere boyun eğenlerden de değildim, zira neye boyun eğeceğimi ya da güle oynaya yaşayabilmem için nasıl bir toplum tasarlamak gerektiğini bilmiyordum. Ne hüzünlü ne de sevinçliydim, doruktan tırnağa orada, olduğundan diğer türlü olamayacak, şu ya da bu toplumun rastgele bir şeyini değiştiremeyeceği kozmogoninin tutsağı üzereydim.”
Yalnız Adam, Eugene Ionesco, Tercüman: Bertan Onaran, 112 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
‘Yalnız Adam’, sıradan bir hayat süren bir adama odaklanır. 35 yaşında olan, klasik bir ofiste masa başı çalışan başkarakter günün birinde yüklü bir mirasa konar. Roman bu türlü açılır. Devam eden sayfalarda başkarakterin yeni hayatına odaklanırken sık sık geçmişe döneriz.
Pek çoğumuzun maruz kaldığı üzere ev-iş ortasında geçen bir hayat sürer başkarakter. Hatta otel odası-iş. Pazartesiden cumartesiye epey ağır geçen bir iş temposu, pazar günü sinema ve bar, pazartesi sabahı yorgunluk ve geç kalınan mesai… Bütün döngü kabaca böyledir. Bu yoğunlukta çalışan herkes üzere o da mesai arkadaşı olan kızlarla münasebet yaşar. Ayrılıklar ve yeni bağlar de yeniden tıpkı yerde olur; hiçbir şeye vakit yoktur, acı çekmeye bile.
İşte bu formda geçen yılların akabinde, 35 yaşında mirasa konan başkarakter bütün nizamını bir anda değiştirir; işten ayrılır, otel odasından görece lüks bir meskene taşınır, hoş yemekler yer, temizlikçi tutar… Ama işler yeniden de istediği üzere gitmez.
UYUMSUZLUĞUN TRAJEDİSİ
Başkarakter yeni hayatına büyük bir memnunlukla başlasa da kendi rutinine kısa vakitte alışır. Üstelik çalışmayı bıraktığı için düşünmeye, gözlemlemeye daha çok vakit bulur, böylelikle buhranları giderek artmaya başlar. Bu duruma, bir cehennemden öbür bir cehenneme geçmek de diyebiliriz.
Başkarakter kendini bu cehennemi hüzünden kurtarmak için birbirinden tuhaf metotlar kullanır. Bunlardan biri de karşısındaki insanlara, objelere yakından, çok yakından ve çok dikkatli formda bakmaktır. Böylelikle hiç görmediği detayları fark ederek onları -dünyayı yani- birinci kere görüyormuşçasına bir pay kapılır. Kendince uydurduğu bu oyun birinci etapta çocukça görünse de, aslında bunun ne kadar hayati bir yanı olduğunu başkarakteri tanıdıkça anlarız.
Başkarakter bu miras sayesinde ismine iş yeri/otel denen hapishaneden kurtulduğunu söylese de, aşikâr bir yerden sonra yalnızca cezaevi sonlarının genişlediğini düşünmeye başlar. Dünya başlı başına bir kafese dönüşür. Başka bir deyişle duvarlar hem cihan kadar dar hem aklı kadar geniş bir yerde onu sıkıştırıp durur.
Elbette bu tip gelgitlerin sonucunda da hayatta tat alamaz. “Hiçbir şey arzulamamayı arzuluyorum” der bir yerde ancak işe yaramaz, zaafları vardır, kendine karşı daima yenilir, yenildikçe de daha sert saldırır; sorularından bütün dünya nasibini alır.
Varoluş başlı başına bir acı kaynağıdır; anlamsız ve amaçsızdır. “Sonluluğun bulantısı ile sonsuzluğun bulantısı” neredeyse tıpkı derecede dayanılmaz bir hale gelir. Ionesco’nun oyunlarında da sıkça karşılaştığımız kavramlardan biri olan iletişimsizlik burada da kendini belirli eder. Bütün bunların yanı sıra yeterliden güzele ortaya çıkan isyancılarsa değişik bir dünya halini alır ve sonuç ne olursa olsun üstte bahsi geçen cezaevinin hudutları tekrar belirlenmeye başlanır.
Ionesco’nun bu birinci ve tek romanını akılda tutmakta yarar var. En az oyunlar kadar sarsıcı bir uyumsuzluk içerisinde, kendine has bir tansiyonla kurulan ‘Yalnız Adam’, dünyaya “fırlatılan” insanın kendi varlığıyla kurduğu tekinsiz alakayı sert bir biçimde anlatır.
“Çevreme baktım: Neydi bütün bunlar? Sorunun kendisi bile anlamsız geldi. Ne manası vardı bütün bunların ne olduğunu sormanın?”
