Yağmur Yıldırımay Bayrakçı
Yalçın Çakmak ve Özge Dikmen’in derlediği ‘Huzursuz Bir Ruhun Panoraması’, İrtibat Yayınları tarafından geçtiğimiz ay yayımlandı. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun edebiyat ve fikir dünyasına odaklanılan kitapta, muharririn romanları, hikayeleri, vadeli yayınlarda çıkan siyasi ve edebi yazıları farklı bakış açılarından inceleniyor. Yirmi dört makalenin yer aldığı ‘Huzursuz Bir Ruhun Panoraması’, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun geç periyot Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan “verimli huzursuzluğuna” dikkat çekiyor.
Yakup Kadri, Osmanlı İmparatorluğu’nun son devrinde kültürel, toplumsal, siyasal gelişmelerde direkt yer aldığı üzere, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasında da tesirli bir figür. Çabasını siyasi kimliğinin yanında edebi yapıtlarıyla de sürdüren muharrir, bu yapıtlarında niyet dünyasının muhasebesini yapar; halk ya da bürokrat fark etmeksizin “terakki”ye mahzur olan/olması mümkün bireyleri, sıkıntıları lisana getirir. Murat Belge’nin önsözüyle başlayan ‘Huzursuz Bir Ruhun Panoraması’, Belge’nin belirttiği üzere, “Proust olmak isterken şartlar nedeniyle Balzac olan” müellifin aydın duruşunu çeşitli disiplinlerden yola çıkarak mercek altına alıyor.
Kitabın birinci makalesi Tanıl Bora’ya ilişkin. “Yakup Kadri’nin Batı Görüşü: Garp Medeniyeti ve ‘Şuursuz Garpperestlik’” başlığını taşıyan makalede Bora, Yakup Kadri’nin medeniyetin kaynağı gördüğü Garp’a bakışını inceliyor. Yakup Kadri’nin yazın hayatında “Şark’ın geriliğinin” sabit bir izlek olduğunu söyleyen Bora, “şuursuz garpperestlikle didişmek, Yakup Kadri’nin ömür uzunluğu takip ettiği muhakkak başlık izlek olacak” (s. 23) diyor. Makalenin “Mutlu hınç…” alt başlığında anlatılanlar dikkat cazibeli. Bora, Yakup Kadri’nin, “Batı’nın ‘bize karşı’ önyargı ve hınç beslediğine dair bir önyargı ve hınç” (s. 27) besleyerek, Avrupalıların Türklere karşı ezeli husumetini daima hatırlatarak bir yandan kendi üretim sürecini de devam ettirdiğini anlatıyor.
Mehmet Özden, “Yakup Kadri’nin ‘İhanete Uğraşmış İnkılap’ Kroniği: Panorama” başlıklı makalesinde, otobiyografik özellikleriyle bir “güdümlü roman” olduğunu söylediği ‘Panorama’nın, “İnkılapçıların kurduğu rejimin yine kendi elleriyle yıkılmasından müşteki püriten-selefi bir Kemalistin şikâyetnamesi” olduğunu aktarıyor. Özden’e nazaran, politik duruşun poetik duruşu şekillendirdiği bu roman, Takım mecmuasının kapatılmasına duyulan öfkenin tezahürüdür; müellif romanda, Kemalizm fikirlerinin “kusurlu faniler” tarafından lekelenmesine serzenişte bulunur. “Zoraki” bir diplomatlık süreci yaşayan Yakup Kadri’nin o devirleri unutmadığını, romanda da parti takımının perişanlığından bahsederek öfkesini lisana getirdiği vurgulanır.
“Kiralık Konak veya Erosun Fenomenolojisi” makalesinde İbrahim Şahin, öncelikle “eşyanın kendine dönüş hareketi” olarak tanımladığı “erosun fenomenolojisinin” temellerini açıklar. Eros, hem varlığın manası hem de özne-nesne bağlantısıyla ilgili soruları, “radikallik, karşılıklılık/zıtlık” açısından en dış sonlara iter. Bu süreç şahsî olduğundan, sorulara verilen karşılıklar “erotik bir deneyim”dir. Erotik, öznelerarası ilginin merkezidir (s. 72). Buradan yola çıkan Şahin’e nazaran Yakup Kadri, “can meşakkati, dilek, ihlal, ‘ara’dalık” üzere eros prensipleriyle “fenomenolojik sürecin erotizasyonunu da içeren bir edebiyat üretmiştir” (s. 73). Eros, “yaşam, dirim, dilek, gaye” üzere kavramları içerir; Yakup Kadri de ülkenin siyasi koşullarından -cehenneminden- lakin “diliyle” çıkmaya çalışır. ‘Kiralık Konak’ın daima “sıkılan” Seniha’sının yaşadıkları buna örnektir. Şahin, Seniha’nın Avrupa’ya dair hayaller kurması, “sınırlılık/sınırsızlık” durumuna girmesi ve buna bağlı olarak harekete geçmesi, ihlal, istek üzere farklı birçok perspektiften ele alarak erotik süreçleri irdeler.
Gül Mete Yuva, “Yakup Kadri’ye Fransız Edebiyatı Penceresinden Bakarken” başlıklı makalesinde, müellifin yapıtlarının içeriğindeki kimi ögelerin Fransız edebiyatının temel yapıtlarıyla buluştuğunu ortaya koyar. Örneğin, Yuva’ya nazaran, ‘Sodom ve Gomore’, her ne kadar akla Proust’un yapıtını getirse de asıl yakınlaşma ‘Swann’ın Bir Aşkı’ iledir. “İki roman da bir aşkın kıskançlıkla beslenme evrelerini izler, bitişiyle noktalanır” (s. 92). ‘Sodom ve Gomore’nin biçimsel olarak ise Proust’a yaklaştığını söyler. Yuva, Yakup Kadri’nin yapıtlarındaki Fransız edebiyatı tesirini “koku, bilinçaltının bilinmezliği, ‘iğrenç kent’ Paris, tabiat ve sanat, dil” izleklerini üzerinden ayrıntılandırır.
“Yabanın Lisanları: Habil, Kabil, Babil Üçgeninde Yakup Kadri” makalesinde Murat Cankara, ‘Yaban’ özelinde olmak üzere Yakup Kadri’nin külliyatındaki kimi sıkıntılara değiniyor. Mesela köylülerin konuştuğu yerde “etme/itme, dedim/dedüm” üzere tutarsızlıkların, aslında muharrir ve anlatıcının ortasındaki ayrımdan ileri geldiğini söylüyor. Ona nazaran lisandaki tutarsızlıklar, -bilinçli ya da bilinçsiz- Ahmet Celal’e ilişkin; zira Ahmet Celal, köylüye aşikâr bir aralıktan bakarak anlamaya çalışır ve onun yazıdaki temsiline karşı duyarsızdır. Buradan yola çıkarak Cankara, “Ahmet Celal’in lisanındaki karmaşıklık İnkılapçı/Kemalist takımın baş karışıklığının karşılığı olabilir mi?”, “Yaban’ın yayımlandığı periyot, yabanlığa dilsel farklılık vasıtasıyla işaret edecek sağlam bir tabana sahip midir?”, “Ahmet Celal’in köylülerle birebir lisanı konuşamamasını tez etmesinin altında yatan neden soyut bir kimlik sıkıntısı midir?” üzere sorulara karşılık arıyor.
Huzursuz Bir Ruhun Panoroması – Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Edebiyat ve Niyet Dünyası, Kolektif, 495 syf., İrtibat Yayınları, 2022.
Yavuz Çobanoğlu, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Redingotlu Distopyadan Ütopik İnkılapçılığa Uzanan Bir Toplum Tasavvuru”nda Yakup Kadri’nin, romanlarında “çöküşe karşı kuruluşun (inkılabın)” yanında yer aldığını, karamsar halinin altında ise sivri lisanlı bir tenkidin olduğunu söylüyor. Yakup Kadri’nin yapıtlarında toplumu ve insanı iç içe gören Çobanoğlu, ne “ideal aydın” ne de “ideal halk” olmadığı için ortaya çıkan “dehşetengiz boşluğa” Yakup Kadri’nin de düştüğünü anlatıyor fakat yeniden de “milli vazife” uğruna periyoda sirayet eden olayları düzeltmeye çalıştığını ekliyor.
Hakan Kaynar, “Yakup Kadri’nin Üç Ankara’sı”nda ‘Ankara’ romanından yola çıkarak kentin geçirdiği üç süreci ele alır: 1921 Ankarası; başşehir; ülkü. Son kısım, kitabını “doktrin önerisi” olarak gösteren Yakup Kadri’nin, birinci iki kısımda çizdiklerinin terkibidir, der Kaynar. Ona nazaran, romanlarında ülkü olan, “hayalî Ankara’yı” kurarken Yakup Kadri’nin eski ve yeniyi nereye koyduğu, yabanla yerliyi, kentliyle köylüyü nasıl karşılaştırdığı, memleketteki değişimlerin halk tarafından nasıl karşılandığı anlatılır; böylece Yakup Kadri’nin nasıl bir rejim istediği anlaşılır.
“‘İhtiyar bir bayan belagatile…’: Yakup Kadri’nin ‘Kadınlık ve Kadınlarımız’ Başlıklı Yazıları Hakkında” makalesinde Funda Şenol Cantek, müellifin 1915’te Peyam-ı Edebi’ye yazıp 1923’te kitaplaştırdığı yazılar üzerinde duruyor. Yakup Kadri’nin bu yazılarında bayanları tutarsız, öğüde muhtaç, hisleriyle hareket eden beşerler olarak göstermesine dikkat çekiyor. Milliyetçi ideolojide bayanın “ulusun varlığı” olarak görülmesi sıkıntısı, Yakup Kadri’nin yazılarında da vardır ve bu, muharririn şimdi muhafazakâr kimliğinden çıkmadığını gösterir. Cantek, Cumhuriyetçi takımın içinde yer aldığında da cinsiyet rollerine dair görüşlerini koruyacağı bilgisi ekliyor.
Erol Köroğlu, “Mahzendeki Geçmiş: Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Birinci Dünya Savaşı” başlıklı makalesinde Yakup Kadri’nin tarihi, kendi uzlaşımları ve doğrultusunda nasıl işlediğine odaklanıyor. Köroğlu, Sande Cohen’den yola çıkarak tarihi “iradeye dayalı bir yaklaşım” olarak ele alıyor ve “bile isteye ya da resen anımsanan geçmiş” kavramından başka tutuyor. Buradan ilerleyerek Birinci Dünya Savaşı’nın problemlerini milliyetçi kimliğiyle gören, yaşayan Yakup Kadri’nin ‘Kiralık Konak’, ‘Sodom ve Gomore’, ‘Yaban’ romanlarında bu savaşı dışladığı söyleniyor. Zira elde yalnızca yıkım bırakan savaş, Yakup Kadri’nin “ilerlemeci tarih anlayışına” uygun değildir.
“Sükûnetsiz Meskenler, Huzursuz Yerler: Kiralık Konak ve Sodom ve Gomore’de Mekânsızlaşma”da Zeynep Uysal, Osmanlı/Türk Batılılaşmasında “dağılan ve kurulan” yerler ortasında sıkışan toplumun “mekânsızlaşmasını” ele alıyor. Mekânsızlaşmayı Hans Rudnick’ten yola çıkarak üç kavramda ele alıyor Uysal: Ülkü yer, locus amoenus; toplumdan ve dünyada kaçıp sığınılan yer, locus terribilis; içinde acı çekmeye razı olunan yer, locus destructionis. Buradan ‘Kiralık Konak’a bakan Uysal’a nazaran Naim Efendi geçmişte asılı kaldığından, Seniha ise Batılı kız üzere yaşamak isterken bu yeri bulamayışından mekânsızlaşıyorlar. ‘Sodom ve Gomore’ de ise kent, “geçmişle gömülmesi gereken” bir kente dönüşüyor; müellifin romanında kentin “cennet-mekân” olamayacağını ısrarla vurguladığı söyleniyor.
Özge Dikmen, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Kıssalarında Azınlıklar” başlıklı makalesinde Yakup Kadri’nin azınlıklara bakışını Ulusal Gayret penceresinden ele alıyor. Dikmen’in verdiği bilgiye nazaran müellif, azınlıklara, yaşanılan sürecin toplumsal ve siyasi durumuna nazaran roller biçer. Bilhassa Rumların Yunanlılarla özdeşleştirildiğini ve “iş birlikçi” pozisyonunda anlatıldıklarını ‘Milli Savaş Hikâyeleri’’nde yer alan metinlerinden yola çıkarak ayrıntılandırır.
Demo Ahmet Aslan, “‘Büyük Adam’ ve ‘Küçük Politika’: Yakup Kadri’de Atatürk ve İnönü Ayrımı” makalesinde Atatürk-İnönü ikiliğinde Yakup Kadri’nin duruşunu irdeliyor. Aslan’a nazaran Yakup Kadri Atatürk’ü ne kadar “yarı-tanrısal” resmedip yüceltmişse İnönü’yü zaaflarıyla ele alıp ihtilali maksatlarından saptıran kişi olarak gösterir. Aslan’ın değindiği dikkat cazibeli bir taraf, Yakup Kadri’nin baba figürü eksikliğiyle büyümesi ve Atatürk’ü de, Ankara romanında olduğu üzere, mitolojik çağrışımları olan “büyük adam” biçiminde tasvir edip “baba” yerine koymasıdır. Bu sebeple İnönü, Yakup Kadri için eksik kalmıştır.
“Muhabbetten Hınca: Bektaşi Aynasında Yakup Kadri Karaosmanoğlu” makalesinde Yalçın Çakmak, bir Bektaşi dergâhı etrafında gelişen olayları anlatan ‘Nur Baba’ romanında müellif tarafından yanlış anlaşılmaların önüne nasıl geçildiğini ortaya koyar. Müellife nazaran dergâhlar yozlaşmıştır, o da yaşadığı hayal kırıklığından dolayı “hınçla” bu romanı müellif. Çakmak makalesinde bu hıncın altında yatan nedenleri irdeler, muharririn dergâhlara karşı duyduğu hayal kırıklığı ve hıncın gerçek hayatıyla mukayesesini yapar.
Gaye Belkız Kâfi Şahin, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Anamın Kitabı’na Dair Psikanalitik ve Sosyolojik Bir Okuma Denemesi”nde muharririn çocukluk sürecine odaklanan bu kurmaca metni, muharririn “iç sesi” olarak okur. C.G. Jung’ın “ayrılma/yola çıkma”, “olgunlaşma/erginlenme”, “dönüş” halinde formülize ettiği kavramlardan hareket ederek Yakup Kadri’nin “bireyleşim süreci”ni ele alır. Oidupus kompleksi, anne-oğul ilgisi, aidiyet sorunu, yalnızlık; kültür çatışması, eğitime bakış üzere sorunlar üzerinden muharririn benliği inşa etme süreci ortaya konar.
Haluk Öner, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Yerin Politiği” makalesinde, Yakup Kadri’nin romanlarında yere, vaktin göstergesi olarak politik bir fonksiyon yüklemesine değinir. Öner’e nazaran müellifin romanlarında, vakit ve yer her vakit tarihseldir; Yakup Kadri yerin estetiğinden çok politik duruşunu kullanır: Ankara’nın Cumhuriyet’in birinci yıllarını, ‘Kiralık Konak’ın çöküş devrini ele alma hali, hayal kırıklıklarıyla bağlantılıdır.
Barış Özkul, “Hüküm Gecesi’nde İttihatçılar ve İttihatçılık”ta Yakup Kadri’nin İttihatçıların tarihini yazdığını söyler, keza kitabın başlıklarının da buna işaret ettiğine vurgu yapar. Özkul, Balkan komitacılığı, iktidarperestlik üzere başlıklarla İTC’nin içine düştüğü “milli dava” etrafında seferber edilen “agresif Türkçülüğün” nasıl bir karışıklığa sebep olduğunu anlatır. Kemalist Cumhuriyet’in artık bir kaygısının kalmadığı vakitte yazılan ‘Hüküm Gecesi’nde müellifin İTC’yi eleştirdiği noktalar üzerinde detaylarıyla duruluyor.
Sabanur Yılmaz, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Çağdaşlaşmanın Ataerkil Dili” makalesinde imparatorluktan ulus-devlete bayanın toplumda nereye konulduğunu muharririn romanları üzerinden tartışıyor. Yakup Kadri’nin bayanı, mesela ‘Sodom ve Gomore’de ulusal hislerden mahrum “soysuz Türklerden” bahsederken anması ya da ‘Yaban’daki Emine’yi, “gericiliğin” kaynağı olarak görmesi dikkat caziptir. Yılmaz’a nazaran Ankara’da Selma Hanım, müellifin “ideal Cumhuriyet” kadınıdır lakin onun da kamusal alanda anneliğin devamı niteliğindeki “öğretmen, hemşire” mesleklerini üstlenmesi, muharririn ataerkil bakışının tezahürüdür.
“Pozitivist Bir Cumhuriyet Aydını: Yakup Kadri’nin Romanlarında Pozitivist Söylem”de, J.J. Rousseau, Voltaire üzere isimlerden etkilenen Yakup Kadri’nin, “Geçmiş bir mezardır,” diyerek pozitivizme yöneldiğini anlatan Can Şahin, ‘Nur Baba’ romanının art planında pozitivist bir tezin olduğunu söylüyor. Tekrar ‘Yaban’ın Ahmet Celal’inin de “halk için halka rağmen” hareket eden “Kadrocu” bir pozitivist olarak yer aldığını aktarıyor ve görüşlerini öteki romanları üzerinden ayrıntılıca örneklendiriyor.
Başak Acınan tarafından kaleme alınan, “Yakup Kadri’nin Romanlarında Jenerasyon Çatışmasının Yer Üzerinden Okunması”nda Seniha, Leyla, Sevim ve Selma üzerinden yerle birlikte bayanların yaşadıkları değişimi, dönüşümü anlatılıyor. Mesela, Seniha’ya nazaran konak, isteklerine ulaşmasında pürüzdür, ne vakit ki konaktan kurtulur, o vakit yeni dünyaya geçer. Nişantaşı’nda yaşayan Leyla, ulusal kıymetlerinden uzaklaşmış bir “obje”dir; mesken omurundaki eğlencelerden, ahlaki çöküşten bahsedilerek devrin Batılı olmaya çalışan bayanlarının resmi çizilir.
Emre Bayın, “Yakup Kadri’nin Takım Yazıları: ‘İçeri Edebiyatı’nı Yaratmak” makalesinde Yakup Kadri’nin “Kadrocu” portresini, kendi öyküsünden bağımsız olarak görmez. Ona nazaran Yakup Kadri’nin Kadro’daki yazıları, “milli kültür ve onun üzerinden şekillenen bir edebiyat kanonu oluşturmaya çabalayan yazılardır” (s. 431). Yazıların birçoklarında bireyi bir kenara itip topluma odaklanan, mahallî olanı önceleyip “içeri hayatı” dikkate alan bir Yakup Kadri’nin olduğundan bahsedilir.
Burcu Şahin, “Gümrah Mahlûkların Esneyişi: Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Kıssalarında Can Sıkıntısı” yazısında, muharririn karakterlerinin can kasvetinin, çağdaş bireyin zahmetinden farklı olduğunu söylüyor. Çağdaş bireyde bu eza, kendi olma yolunda bir hareketi simgeler; hayatın anlamsızlığını düşünen birey, aksiyonda bulunur. Ama Yakup Kadri’nin karakterlerinde bu tam zıddıdır; dilek objesini kaybeden kişi hareketsizdir, yalnızca “esner”. Şahin, can zahmeti üzerine yaptığı okumasını cinsiyetler üzerinden tartışır. Ona nazaran Yakup Kadri’nin öykülerinde can zahmeti, “ev içine, yani bayana atfedilirken fevkalade bir uyuşukluğu imler. Öte yandan kamusal alanın sözcüsü olan -romanlarındaki- erkekler için sorun, düşünmeyi ve harekete geçmeyi sağlayandır” (s. 450).
Deniz Depe, “Dulcinea İçin Yas: Yaban” yazısında, ‘Yaban’ı ‘Don Kişot’ bağlamında okur. Bu okumada Depe’ye nazaran Dulcinea -Emine-, Türk köylüsünün sembolüdür; “Roman, Ahmet Celal’in gerçekle yüzleşip Dulcinea’nın ‘alelade bir köylü’ kızı olduğunu fark etme acısının üzerinde kurulur” (s. 461). Çöküş periyodunu anlatan ‘Yaban’ın tam da ‘Don Kişot’ta idealizasyon sürecinin çöktüğü yerden başladığı söylenir.
Esra Dicle, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Tiyatrosunda Bayan, Kriz, Ölüm” makalesinde krize ve vefata eklenmiş bayan sıkıntılarına odaklanıyor. ‘Nirvana’ ve ‘Veda’ oyunlarının incelendiği bu makalede Dicle’ye nazaran, “kötücül-ölümcül” ya da “melek” bayan, her halde erkeğin felaketine yol açan varlıklardır. Yakup Kadri 1914’ten sonra toplumcu bir çizgiye yönelse de oyunlarında bayanlar üzerinde lisana getirdiği kanılar değişmez; keza 1929 yılında yazılan ‘Sağanak’ta memleket için gayret eden ulvi karakter erkektir, bayan -Belkıs- kurban/feda edilecek “şey”den ibarettir.
Son makale ise Hasan Cuşa’ya aittir: “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Ulusal Çaba Bahisli Kıssalarında Dirijist Şuurun Temsili”. Cuşa yazısında, Yakup Kadri’nin metinlerinin, iktidarın edebi metinler vasıtasıyla taraf oluşturmaya, gücünü göstermeye çalışan bir tarafının olduğuna işaret eder. Cuşa’ya nazaran dirijizm Yakup Kadri’de iki formda görülür: Ulusal bedellere ziyan verenlerin olumsuzlanması; Ulusal Uğraş konusunda örnek hal sergileyenlerin idealleştirilmesi. ‘Milli Savaş Öyküleri’nden yola çıkılarak irdelenen bu yazıda öykülerin hâkim rejimin niyetlerini halka duyuran araçlar olduğu gösterilir.
