Netflix’in son yerli dizisi “Uysallar” yayınlandı. Oyuncu takımından konusuna, sanat idaresinden afişine birçok bakımdan ilgi uyandıran diziyi Hakan Günday kaleme alırken Onur Saylak yönetiyor. İkilinin “Daha” ile “Şahsiyet”ten sonra bir defa daha iş birliğine gittiği “Uysallar”, Haluk Bilginer, Uğur Yücel, Öner Erkan ve Songül Öden üzere isimleri bir ortaya getirmiş.
KİMDİR BU UYSALLAR, HEM NE KADAR UYSALLAR BAKALIM?
Diziyi kısaca analım. Oktay Uysal (Öner Erkan) devletten ihale alacak kadar hükümete yakın bir şirkette çalışan, hayatı boyunca kendisini bastırmış ve sözünü daima borç altına girerek aramış bir mimar. Ayağını daima yorganın dışına uzatıyor. Aldığı meskenin kredi borcu şimdi bitmemiş. Masraf ve harcamalar daima bir adım uzaklığında… Durduğu an tüm konforunu yitirebileceği bir noktada…
Oktay Uysal’ın, büyüme çağı sancılarından mustarip iki çocuğu ve birebir yastığa baş koymasına karşın irtibatı yıllar önce kaybettiği bir eşi (Nil-Songül Öden) var. Her şeyi geride bırakıp kaçmaya karar verdiği akşam, İstanbul’a çöken sis uçuşunu erteleyince çark ederek konutuna dönüyor.
Uysal, babası Olcay’ın (Uğur Yücel) da bir kâbus üzere çöktüğü bu şartlarda uysal uysal yaşarken devlet ağlarını örüyor ve bir hapishane planı çizmeye başlıyor. Daha doğrusu proje, bakanlığın temsilcisi Berhudar’dan (Haluk Bilginer) ret yiyince her şeye sıfırdan başlıyor. İşte bu sıfır noktası Oktay’ın gençliğine dönüşünü de tetikliyor. İkinci defa kaçma fırsatı bulan Oktay, bu kere Rio yerine içe dönmeyi yeğliyor ve geceleri punk kılığına girip sokakları arşınlıyor. Tahminen bir işaret bekliyor!
BİR ALEGORİ DENEMESİ OLARAK UYSALLAR
“Uysallar”ı tek sözle tabir et deseler birinci tercihim kuşkusuz “politik” olur. Uysallar bırakın televizyonu, internet platformlarında hatta şenlik sinemalarında dahi örneğine güç rastlanacak bir politik yere yaslanmış. Oktay Uysal nasıl elektrik yüklüyse dizi de siyasi iletilerle donanmış, fakat bu durumun dizide dengeyi bir modül bozduğunu görüyoruz.
Saylak ile Günday daha evvelki işlerinde temeli bireyler ve münasebetler üzerine çatarken toplumsal sorunları hikayenin akacağı yatak tayin ediyorlardı. “Daha”da Gaza ile Ahad’ın çatışması, “Şahsiyet”te Agâh Beyoğlu’nun adalet arayışı öne çıkmaktaydı ancak bu üretimler özünde iktidar ve çürüme üzere kozmik problemleri ele alıyordu. “Uysallar” da Uysal Ailesi’nin öyküsü üzere görünürken aslında Türkiye’nin bir çıktısını sunuyor.
Saylak-Günday ikilisi alegorisini İstanbul semalarına çöken sis ile kuruyor. Göndermelerini esirgemeyen dizi, bir karakterine (Suat-Serkan Altunorak) niyetini direkt söyletiyor: “Stephen King sisi yazsa kaygı olur, bizde politik tansiyon oluyor.”
Tabii “Uysallar” göndermeleri büyük ölçüde aşan, surete sığınmayıp kelamını açıkça söyleyen bir dizi. Kaldı ki bu berrak halin dizideki politizasyonu da olumsuz etkilediğini ve hamlık olarak geri döndüğünü ileri sürebiliriz. Zira bir noktadan sonra tüm karakterler politik görünmeye zorlanmış… Apolitik olduğunu/olması gerektiğini savunan (bunu beyan etmese de hissettiriyor) Yağmur bile epey politik bir karaktere sahip, hatta tahminen dizideki pencereye nazaran en politik tiradı atıyor. Yağmur (Nezaket Erden) karakterine döneceğim, evvela bu hamlığı örneklendirmeye çalışayım. Sis kente çökerken sokakta cürüm oranının artışına şahit oluyoruz. Güvenlik kameraları devre dışı kaldığından insanların kendi adaletlerini aramaya başlıyor, Yağmur’dan öğreniyoruz. Bununla bir arada değişmeyen iki şey var: TV yorumcuları ve kolluk kuvvetleri. İkisi de “kaos sevdalıları”nın peşine düşmüş. Nihat Doğan kılıklı bir yorumcu bir televizyon programında bilim insanlarını amaç alıyor. Kolluk ise geceleri sokağa punk kimliğiyle çıkan Oktay’a gbt yapıyor, yeni olup olmadığını, nereden düştüğünü falan soruyor. Bize bu sorgunun bir Beyoğlu rutini olduğu hissettiriliyor. Hani nitekim bu çapta bir sis olayı yaşansa mevcut iktidar çok da farklı bir adım atmayacaktır ama kurmaca cephesinden değerlendirirsek her şeyi örten sis katmanının fevkalâde şartlar yarattığını ve buna bağlı olarak çatışmada belirleyici bir rol oynaması gerektiğini savunabiliriz. Sisin art plana itilmesi onu özdeşleştirebileceğimiz mevcut siyasi iktidarın da art plana itilmesi üzere nahoş bir yan mana çıkarıyor. Siyasi iktidarın görünmez kılınması ise yaratılan toplumsal enkazın transferinde sakil bir üslup getiriyor.
Diğer yandan örneğin “alkol tüketmeme” riyakârlığının sergilendiği sahneler alabildiğine kolay yansıtılmış. İçine kaygılar sığdırmış Berhudar otel odasında rakı içerken, iş ortamında sadece kuşburnu reklamı yapıyor. Artık herkesin bilip konuştuğu, dahası pudra şekeri’yle yozlaşmanın doruğuna yükselmiş bu sıkıntıyı göze sokmak alegorinin kıymetinden düşürmüş diyebiliriz.
İRONİK, SEMBOLİK ANLATIM; BAYRAKLAR VE İSİMLER
Dizi, ismini ailenin soyadından almış. Oktay’ın işvereni Müfit Bey’in yeni medyayı ve manaları falan kurcalayan yerleştirmeci, dizmeci sanatçı eşi Firdevs (Esra Şengünalp) bir kompozisyon çalışıyor. Uysal ailesi, çekirdek ve geniş aile bireyleri ile poz verip görüntüye alınıyor. Eskinin anı fotoğrafları öteki bir deyişle aile olmanın mührünü taşıyan siyah beyaz vesikalar bu kere görüntüye dönüşüyor. Elbette bir farkla: Dizide hareketli bir hareketsizlik kelam konusu… Fotoğraf, anı belgelerken Firdevs Hanım’ın görüntüsü vakti da donduruyor. Kıpırtısız kalan, ortalarında geçen konuşmaların kayda alınmadığı, yani bir bakıma canlı diri mezara gömülmüş, hayattan koparılmış aile uysallığının kurbanı oluyor. Roland Barthes, Camera Lucida’da fotoğrafın canlılığını sorgularken canlı görünme dileğini vefatın yadsınması olarak söz edip şu satırlara yer veriyor: “Fotoğraf aslında ilkel bir cins tiyatro, bir tıp Canlı Tablo, altında ölüleri gördüğümüz hareketsiz ve boyalı yüzün bir temsilidir.”(*) Dizide en ironik kısım elbet burası.
İsimlerin manaları sırtladığı Uysallar’da devleti temsil eden Berhudar da farklı bir seçim… Berhudar, “mutluluğa erişmiş kişi” manasına gelirken el öpenlere “berhudar ol” denmesi de bir açıdan “beni keyifli ettin, sen de ol” temennisi taşıyor. Dizideki Berhudar tekrar ironik bir biçimde “talimatlarıma uyarsanız berhudar olacaksınız” teminatı vermekte… Elimi öpün, diz çökün ve tabi olun, tebaa olun! Lakin Berhudar’ın pek keyifli olmayışı devlet olmanın, hükmetmenin verdiği huzursuzluğu akıllara getiriyor. Tabanın kaydığını duyuyoruz. Daima tetikte kalmanın yorgunluğu, iç ve dış mihrakların baş döndürücü faaliyetleri, “gerektiğinde” düşman yaratmanın zahmetleri vs. Berhudar tam da denizin bittiği yerde… Karaya oturmuş, ineklerin otladığı geniş topraklarda hapishane inşa ediyor! Hem de o denli sıradan bir hapishane değil, Avrupa’nın en büyüğü! Berhudar en büyük olmanın çiğliğini ve telaşını taşıyor. Oktay Uysal, nasıl bir sahnede panik atak geçiriyorsa Berhudar da geçirilmemiş bir panik atak… Tahminen daha kötüsü, ayakta geçirilen bir kalp krizi veyahut kararsız bir elin devamlı uzanıp bir türlü çekmediği imdat freni!
Berhudar’ın hapishane için ineklerin otladığı topraklara yönelmesi çeşitli okumalara açık. Fetihçi bir hazzı da içeren bu yağma siyasetinin çoban muhalefetine takılması Sinan Çetin retoriğinin, “her yasak kendi isyancısını yaratır” popülizminin çöküşünü de aydınlatmakta… Hatırlarsınız, direktörün ceberut devlet taşlaması olan ve Öner Erkan’ın da yer aldığı “Kâğıt” sineması (2010) Ak Parti’nin “çobanlar”ı nasıl dönüştürdüğüne dair fikir veriyordu. Yeniden tıpkı direktörün bir belgesel için çektiği “mutlu ol, bu bir emirdir” propaganda sineması, “Batı hayranı Cehape zihniyeti”ni teşhir ediyordu. Doğal Ak Parti gerçek çobanlarla, köylülerle değil, çoban karikatürüyle iş görüyor, emek düşmanı niteliğini kof bir halktan yanacılık ile (başına kof eklesem dahi “halkçılık” yazmaya elim varmadı) maskeliyordu. Berhudar’ın çobanla müsabakası AKP’nin halktan yana maskesinin indiğini ortaya koyuyor. Doğal sonlara varılmış, yenip doyulmuş, masadan ise kalkılmamış. Kara var, yağma var, üstelik hâlâ dönüşme ve dönüştürme imkanı var ama fakir kısımlara giden yolun girişine şöyle bir tabela da asılı: “Bu saha daha fazla manipülasyona kapalıdır.”
Sembollere devam edelim. Oktay’ın başta punklar için tasarladığı ve vakitle tüm yersiz yurtsuzlara barınak olan işgal konutuna “Anakara” ismi veriliyor. Bu isim mimarın Ankara geçmişini hatırlatmanın yanı sıra Berhudar’ın vardığı yeri de pekiştiriyor. Berhudar’ın hapishane inşa ettiği anakara iktidar cephesinde meşruiyet yitimini karşılarken, Oktay’ın anakarası yeni imkanların yaratılması manasına geliyor. Birinin “hapishanesi”, başkasının uğraşına soluklanma fırsatı sunuyor. Gerçek punk Moloz’un Dicle Irmağı kıyısında kurmak istediği anarşist topraklara Tornistan ismini vermesi ve kendine dönüşü vurgulaması da toplumsal dönüşümü tamamlıyor. Herkesin ana karası kendine!
GÜNDÜZ UYSAL, GECE PUNK!
“Uysallar”da birkaç öge sivriliyor. Ailesini terk edip okyanus çok bir ülkeye kaçmak üzere bir mimarın hapishane çizmesi tam bir kara mizah örneği. Tekrar tıpkı Uysal’ın ömrü boyunca bir sefer dahi isyan etmemişken postalları, deri ceketleri çekip anarşistliğe soyunması, pembe dünyasından ayrılıp kara kızıl bir dünyaya yanaşması, meskeninin direğinden inip komüne, eşitliğe yönelmesi bir sıkışmanın, bir kaçışın tezahürü… Bu pembe dünya ne kadar cazip gelse de iki baba baskısını kaldıramaz! Bir ömür uzunluğu öz babasının baskısından kaçmış, elbette bu kaçış problemleri öteleme üzere makûs bir alışkanlık kazandırmış mimara. Sabrın hudutları ikinci babanın devlet babanın (Berhudar) varlığı ile aşılıyor. Berhudar’ın damdan düşercesine hayatına girdiği Oktay konutta Olcay, iş yerinde devlet figürü ortasında kalınca mecburen gece kaçışlarına, ikili yaşama yöneliyor.
Suavi Süalp’in 70’lerdeki çatışmalı siyasi atmosfere uygun düşen “Gündüz insan gece hırt” isimli farklı bir çizgi romanı bulunuyor. Şiddet ve şehvetten beslenen, toplumsal problemleri ıskalamayan bu roman bir devlet memurunun kasap kuyruğunda başına cop yedikten sonra delirme sürecini işliyor. Oktay da günümüzün çalkantılı atmosferinde yediği görünmez darbelere daha fazla dayanamıyor ve kendine yeni bir varoluş seçiyor. Süalp’in karakteri dar gelirliyken Oktay bolluktan boşluğa düşüyor. Ortaklaştıkları nokta kaostan beslenmeleri… Münasebetiyle sabahları büyük çaplı bina yıkım görüntüleri izlemekten hoşlanan Oktay’ın ceketine “kaos sevdalısı” yazması anarşist bir öfkeden, bir gençlik hasretinden çok devrimci durumun doğurgan tarafına işaret etmekte… Öyleyse şu soruyu sormak istiyorum: Nereye Oktay Uysal, nereye?
UYSALLAR’DA BİR GEOMETRİK ÇALIŞMA
Saylak ile Günday’ın iş birliği derinlikli bir anlatı ortaya koymuş. Birtakım sorunlar süratli ve yüzeysel geçilirken veyahut deva olma gayretkeşliğiyle Marmara zelzelesinden, sistematik atağa uğrayan plaza çalışanına her kedere değinme muhtaçlığı duyulurken odaktaki Uysal ailesinin ve onlarla bağlantıya geçenlerin hayatları hayli güçlü işlenmiş. Dizide hem çevrimsel hem doğrusal bir anlatım kelam konusu… Birbirini kovalayan metaforlar ve yeniden birbirini tamamlayan ikilikler izliyoruz. Her Uysal hayatındaki eksiği arıyor, kuyruğunu yakalamaya uğraşıyor. Oktay isyanını, Nil gençliğini, Olcay Uysal aşkını… Ege intikamının peşinde, Ece büyüklerin yargılarıyla kirletilmemiş bir çocukluğun… Yalnızca Uysallar değil, dizide en kıymetli karakterlerden olan Berhudar öfkesini, yara beresini takip ediyor. Kovalamaca bir çeşit sonra zıdda dönüyor ve bu sefer herkes bir şeylerden kaçmaya başlıyor. Oktay resmi ve zorba babalarından, Nil dışlanmaktan, Olcay Uysal reddedilmekten… Berhudar hayali kumpaslar kuruyor başında, hayali savcıları arıyor, görünmez düşmanlarla savaşıyor; köşeye sıkışıyor, tırnaklarını çıkarıyor. Doğrusu kimsenin dinlenemediği yuvarlak bir ring ve bir kör dövüşü var ortada. Kimin yumruğu kimin yüzünde patlıyor meçhul.
Bu var olma problemine fevkalade bir riyakârlık eşlik etmekte… Sis üzere çökmüş. Sis kentte, riyakârlık ailenin zirvesinde asılı… Berhudar Efendi kendini zorla Uysallar’a, akşam yemeğine davet ettiriyor. Sofrada başköşeye kurulup dört dörtlük bir Nihat Hatipoğlu performansı sergiliyor. Ailesiz yaşanmayacağını söyleyen, kendi uydurma duygusallığına kapılarak gözyaşlarına boğulan Berhudar, Avrupa’nın en büyük cezaevi inşaatını teftiş etmekten kıvanç duyuyor. Maketteki insanları konuşturarak yahut örnek hücreler yaparak dalga geçiyor.
Nil, beyaz yakalı kimliğiyle yine doğuyor. Evlendikten sonra çalışma hayatından koptuğu için gasp edildiğine inandığı bir kimlik bu… Mesleğine dönmek isteği duyuyor. Esasen toplumsal etraf arayışında… Bir şirkette işe girdiğini, evlenip boşandığını söylüyor yeni etrafına, bu kadar rahat palavra söylemesinin arkasında yaptıklarını legal görmesinin hissesi yadsınamaz. Üniversite imtihanına yetişmediği için kapıdan dönen Ege, toplumsal yardım çalışanı Seher ile bağ kurarken farklı biri oluyor, kıssalar yazıyor. İçlerinde gerçeği arayan sırf Ece… Küçük kız yanıtların peşinde, insanlığı yaralayan şeyleri öğrenmek istiyor ağabeyinden: Açlık, savaş, veba… Tüm bu ikilikler, iki uçlu kimliklerin dizide bir doğrusallığa denk düştüğünü söyleyebiliriz. Zira palavralar, sahipleri tarafından -acıya sebep olsalar da- kaçınılmaz görülüyorlar.
CAMINA TAŞ DEĞMEYEN MESKENDEN GELECEK GÖRÜNMEZ!
Dizinin politik istikametten en civcivli kısmı “baktığı yer”… Uysallar sise bir rezidanstan bakıyorlar. Bırakın insanları konutların dahi karınca üzere göründüğü bir yükseklikten… Oktay Uysal plaza çalışanı, ruhunu işverene satmış, o kadar satmış ki işverenin karısı Uysallar’ın ruhunu kavanoza koyarcasına görüntüye alıp sergileyebiliyor. Çalışmasına da “Uysallar’ın ruhu” ismini veriyor. Nil “bedenimle aklım tıpkı yerde değil” derken her ikisinin de tıpkı inançlı bahçede, tıpkı tel örgüler arkasında, öbür öteki bloklarda olduğunu biliyoruz. En samimileri Oktay Uysal bile punk ömrünü yeni arkadaşlarına barınma imkânı ve sermaye sağlayarak destekliyor. Gündüzleri uysalken gecelerini tam manasıyla isyankâr bir yaşama ayırmıyor, ötekiler’e bir şeyler verme, öteki ömrü’nden bir şeyler alma muhtaçlığı duyuyor.
Bu noktada, plazanın bilmem kaçıncı katından baktığımızda iki telaffuz dikkat çekmekte… Birincisi Suat’ın Nil’i tavlamak için giriştiği geveze seansların birinde “sınıf kavramı yalnızca otomotiv kesiminde var” deyişi ve bu türlü olmadığını kavrayacak şuurda olmasına rağmen Nil’in bunu onaylaması… Tahminen kur oyununu bozmaması… Şaşırtan sayılmaz. Nil de, çocukları Ege ile Ece de sınıflarına nazaran yaşıyorlar. Ege temizlikçileri azarlıyor, Ece kâğıt toplayıcı çocuklar için okul seyahatine toplanan parayı çalıyor, yardıma muhtaç komşusuna satıp parasını kullansın diye telefon veriyor. Çocuk aklı ve âlâ niyet lakin nihayetinde sınıf imkânları!
İkinci telaffuz ise Yağmur’un tiradı… “Uysallar”da itici bir güçle yüklü Yağmur. Üst seviye beyaz yakalıyı dahası bayan kimliği ve daha çok da “bireyin teslimiyeti” üzerinden köleleştirilmiş beyaz yakalıyı karşılamakta… Hani tam da “benim beyaz yakalı arkadaşlarım var, güzel insanlar” diyeceğiniz çeşitten… Uygun ancak özünde… Yağmur olsa yağmaz! Onun da çenesine vurmuş, beden lisanı yardım daveti adeta… Daima kıpırdıyor “beni, şad kaldığım bu cehennemden çıkarın” daveti… Mutlu ancak toplumsallığını bir cehennemin orta yerine kurduğunun farkında. O’na karşın o’nu kurtarmalı! Kıymetli bir tiradı var; şenlik sinemalarını eleştiriyor. “Onları ayakta tutan biziz, en sadık müşterileri biziz, yeniden de bize saldırıyorlar”a gelen şeyler söylüyor. Sahnede asıl soru şu: Yağmur’un tiradı gerçek mi? Yani Saylak ile Günday kendi ayaklarına mı ateş ediyorlar? İçtenler mi? Dizinin geneline baktığımızda isyanın plaza çalışanları tarafından başlatılmayacağını söylemek mümkün. En bariz ileti bu… Esasen “Uysallar” çürümüş münasebetlerin alternatifini çizmeyip “nasıl olabileceğini” açıklayamasa da nasıl olmayacağını bildiriyor ve “çıkmaz bu yol bir yere” diyor.
Plaza, rezidans, işverene biat, devlete itaat, sise dumana sinmek, elinde sopa olana pısmak, Silivri’den korkmak, günü kurtarmak… Bunları geçeceksiniz! Camına taş değmeyen meskenden gelecek falan görünmez. Seher’in atmak istediği taş muhatabı bir cam bulabilmeli yoksa bu yol bir yere çıkmaz. Öyleyse Yağmur’un tiradını samimi bir özeleştiri sayabiliriz. Yağmur’un kendini bilmezliği Mert’in korkaklığında doğrulanıyor. Attığı bir tweet yüzünden sabah akşam gözaltına alınacağını düşünen Mert (İbrahim Selim) giderek çözülüyor. Mert’in bu çözülüşü plazanın her katına öteki öbür yansıyor. Yağmur’da esaret, Oktay’da ikilem, Suat’ta yozlaşma… Çıkamazlar bir yere!
GÖNLÜK YOKSA EZİLMEYE…
“Uysallar”da kolaycı bir yan var. Netflix’in “Azizler”, “Uysallar” vb. isimler taşıyan ve orta üst sınıf sonları bir türlü aşamayan hikayeleri, sıkıntıların toplum genelindeki yansımasına da set çekiyor. Baskı altında Türkiye’ye tek bir sınıfın gözünden bakmaya zorlanıyoruz.
Dizide üç değerli düşünceden daha kelam edebiliriz. Birincisi bayan sığınma konutlarındaki tedirginliğin Yağmur ve Zehra üzerinden “üst sınıflarda istekli kölelik” seviyesine eşitlenmesi. İkincisi Ege’nin depresyonunun “17 yaşında ne olacağıma karar vermeye zorlanıyorum” üzere zorlama bir derde indirgenmesi. Üçüncüsü ise Moloz karakterinin zayıf bir kıssayla sunulması… Bu üç sorunu ve göndermelerle şişirilmiş metnin hikayeyi vakit zaman aksatmasını dışarıda tutarsak dizi kendi damarını yakalıyor ve epeyce pak akıyor. Lakin bunların da ötesinde “Uysallar”ın o denli bir havası var ki izlediğinizde “bu dizi önemli” diyorsunuz. Saylak-Günday ikilisi bunu hissettirmeyi başarmış. Öte yandan oyunculuklar anlatıdaki tansiyonu canlı tutuyor ve senaryo düştüğünde omuz veriyor. Haluk Bilginer ile Uğur Yücel’e aslında söylenecek kelam yok. Ama Öner Erkan’ın da ismini yavaş yavaş büyük oyuncular ortasına yazdırdığını görüyoruz. Songül Öden ise oyunculuk yükü bakımından kritik bir rolde… Dizi boyunca dolup finalde taşıyor. İniş çıkışlar en çok onun karakterine yazılmış. Nezaket Erden de rolüyle bütünleşmiş. Üzerine biraz daha oynanabilirmiş. Daha doğrusu karakteri tek taraflı bırakılmış; çeşitlendirilebilirmiş.
Toparlarsak, “Uysallar”ın bir manifesto havası estirdiğini, yetersiz bir tahlil sunmasına rağmen zorbalığa itirazı oldukça güçlü lisana getirdiğini söyleyebiliriz. Son bir kelamımız de Oktay Uysal’a: Gönlün yoksa ezilmeye, uzaklara gitmen gerekmez, Rio konutunun önünde!
* Roland Barthes, Camera Lucida, s. 38, 1996, Altıkırkbeş Yayın.
