Zehra Can
Yazar E. Attila Aytekin’in yeni çalışması “Üretim Düzenleme İsyan: Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sorunu – Arazi Hukuku ve Köylülük”, Dipnot Yayınları tarafından okurla buluştu. Daha evvel ‘Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat’, ‘Siyaset Bilimi’, ‘Tarlalardan Ocaklara’ ve ‘Sefaletten Mücadeleye’ üzere kitaplara imza atan Aytekin, ‘Üretim, Düzenleme, İsyan’da ise Osmanlı tarımı, ziraî münasebetlerin ve mülkiyet haklarının Osmanlı devletince düzenlenmesi ve köylülük üzerine Marksist perspektiften çözümlemeler getiriyor.
E. Attila Aytekin ile ‘Üretim, Düzenleme, İsyan’ı, ATÜT tartışmalarını ve Osmanlı’nın kapitalizme geçiş sürecini konuştuk.
‘Üretim, Düzenleme, İsyan’ isimli yapıtınız Osmanlı tarihyazımında ihmal edilmiş bir alana kapı aralayarak kırsal üretimin özneleri olan köylüleri odağına alıyor. Toplumsal yapıda değerli rolleri olduğu ve nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları halde, tarihyazımının köylüleri uzun bir mühlet ıskalamasını nasıl açıklarsınız? Ayrıyeten kitabınızda Osmanlı çağdaşlaşmasında köylü direnişlerinin rolüne de vurgu yapıyorsunuz. Bunu yapmaktaki muradınız nedir?
Köylülere tarihyazımında gereğince yer verilmemesinden başlayayım. Bunun üç nedeni var. Birincisi tüm dünyada çağdaş tarihçiliğin ortaya çıkışından 1960’lara kadar hükümran olan tarihçilik anlayışında köylüler üzere toplumsal kısımlara pek yer yok. Köylüler, emekçiler, bayanlar lakin toplumsal tarih ekollerinin güç kazanmasıyla kendilerine yer buluyorlar. İkincisi daha çok Osmanlı tarihyazımına mahsus; ya da Batı dışı toplumlara dair tarihçiliğe diyelim. Bu değerli mani çağdaşlaşma kuramı. Osmanlı tarihçiliği üzerinde de uzun müddet tesirini sürdüren çağdaşlaşma kuramı “geleneksel” toplumların “modern” toplumlara dönüşme sürecinde aşağı üst tıpkı sınırı takip edeceklerini varsayar; bu sürecin aktörleri de seçkinlerdir –reformcu sultanlar, Tanzimat paşaları, Batılılaşmış entelektüeller… Çağdaşlaşma perspektifinden bakıldığında köylüler, ıslahatlara, üstten ve dışarıdan gelen tesirlere reaksiyon veren pasif ögelerdir. Öznelikleri reddedilir; toplumsal dönüşümün tarafını anlamada hesaba katılmazlar. Köylülerin tarihyazımında göz gerisi edilmesinin bir nedeni de kaynak meselesidir. Çoğunluğu okuma yazma bilmeyen köylüler artlarında genel olarak kentlilere nazaran çok daha az doküman bırakmışlardır. Bu çözülemez bir sorun olmasa da köylüleri çalışmayı daha zahmetli bir iş yapmıştır.
Neyse ki artık bu sıkıntıların ötesine geçen ve köylüleri, köylülüğü, ziraî bağlantıları araştırma gündeminin merkezine oturtan bir yazın oluşuyor. Ben de kitabımı bu yazının bir modülü olarak görüyorum. Kitapta on dokuzuncu yüzyılda yaşanan köylü direnişlerini ıslahatlarla ve yaşanan dönüşümle ilişkilendirerek tartışıyorum. Osmanlı köylüleri Tanzimat’ın kıymetini, kendileri için yarattığı meseleleri lakin birebir vakitte sunduğu imkanları kavramıştı. İzledikleri farklı direniş usulleriyle sürece müdahale etmeye, Tanzimat ıslahatlarını radikalleştirmeye, dönüşümün olumsuz sonuçlarından kaçınırken bir yandan da kalıcı kazanımlar elde etmeye çalıştılar. Islahatlar salt doruktan dayatılan, bir küme bürokratın tasavvurundan çıkmış adımlar değildi. Uygulanmaları taşranın ve bilhassa de taşradaki mülklü sınıfların ağır biçimde dâhil olduğu bir müzakere süreci sonucunda mümkün olmuştu. Kitaptın temel gayelerinden biri de köylülerin de ıslahatların nasıl uygulanacağı tartışmasına faal olarak katıldıklarını göstermek.
‘BUGÜN SOL OSMANLI’YA TEKRAR DÖNÜP BAKILMALI’
Suraiya Faroqhi, ‘Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?’ isimli yapıtında ATÜT tartışmalarına değindiği bir yerde, sol strateji tasalarının bu tartışmalara hakim olmasının entelektüel içeriği fakirleştirdiğinden hayıflanıyordu. Solun Osmanlı’yı manaya, tanım etme üzere gayretlerinin olduğu 60’lı 70’li yılları içine alan bir devir vardı sahiden. Peşinden bugüne kadar uzun süren bir ilgisizlik geldi. Sol Osmanlı’ya tekrar dönüp bakmalı mı? ATÜT-feodalizm bağlamının dışında edinimleri olabilir mi Osmanlı’dan?
1960-80 ortasında ATÜT tartışmalarına sol strateji korkusunun hükümran olmasının olumlu ve olumsuz sonuçlarının olduğunu söyleyebiliriz. Tarihî ve kuramsal bir tartışmanın siyasal tartışmalarla iç içe yürütülmesi, bu tarihi sıkıntıya olan ilgiyi artırmıştır. Lakin olumsuz bir yanı da oldu kuşkusuz; tartışmaların kuramsal olarak gereğince derinleştirilmesini engelledi. Behice Boran’ın kuramsal titizlik ısrarının dogmatizm ya da kitabîlik olarak görülmesini hatırlayalım mesela…
Bugün sol Osmanlı’ya yine dönüp bakmalı doğal ki… ATÜT tartışması belli açılardan hala manalı ve öğretici –kitapta bunu göstermeye çalışıyorum. Fakat yalnızca ATÜT değil. Osmanlı tarihçiliğinde yakın periyotlarda çok önemli gelişmeler oldu lakin özel ilgisi olanlar hariç sol bu tartışmaları pek izlemiyor. Solda toplumsal bilimci akademisyenler dahil Osmanlı tarihçiliğinin şimdiki olarak takip edildiğini sanmıyorum. İstisnalar olsa da pek çok sosyolog ya da siyaset bilimci meslektaşımız hala eski referanslarla -İnalcık, Keyder gibi- Osmanlı tartışması yapmaya çalışıyorlar. Hasebiyle buralardan çıkardıkları kuramsal ya da politik sonuçlar da eksik ya da yanlış oluyor. Meğer Osmanlı tarihinin farklı devirlerine dair sahiden âlâ tartışmalar var artık. Kuruluş tartışması hala enteresan mesela; 18. yüzyıla ait de düzgün bir yazın oluştu son devirlerde. Baki Tezcan’ın başlattığı “İkinci İmparatorluk” tartışması aklıma gelen bir öteki verimli tartışma alanı. Tanzimat ıslahatlarına bakışımız da çok değişti artık. Çiftlik tartışmasının geldiği yeri kitapta göstermeye çalıştım. Kısacası, sol tüm bu tartışma ve sorunsallardan hem faydalanabilir hem de onlara katkı sunabilir.
E. Attila Aytekin, Üretim Düzenleme İsyan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sıkıntısı, Arazi Hukuku ve Köylülük, 270 syf., Dipnot Yayınevi, 2022. Solun Osmanlı tarihine ilgisinin en vurgulu göstereni Pir Bedreddin isyanını tutkuyla sahiplenmesi. Burada, Bedreddin’e ilişkin olduğu söylenen fikirlerle isyan ortasında nedensellik ilgisi kurulmasını idealizm olarak tespit edip eleştirenler de var. Siz bu bahse nasıl bakıyorsunuz?
Solun Pir Bedreddin’e ilgisi doğal. İsyan, 1402 mağlubiyeti sonrası Osmanlı tekrar kurulurken gelen çok kıymetli ve argümanlı bir atılım; asiler yine kuruluş sürecindeki alternatif bir modelin direkt taşıyıcıları. Ben elbette isyanın oluşumundaki tarihi ve toplumsal şartlara odaklanılmasını, Bedreddin’in yapıtlarına odaklanılmasından daha hakikat bulurum. Diğer bir çalışmamda isyanı köylü direnişleri bağlamında tartışmış olsam da esasen direkt çalıştığım bahislerden biri değil. Şimdiki yazına baktığımızda baskın eğilimin Pir Bedreddin’in rolünden çok bağlamı merkeze oturtmak ve bilhassa de hareketin Börklüce önderliğindeki Ege kanadına ağırlaşmak olduğunu görüyoruz. Pir Bedreddin İsyanı yerine 1416 İsyanı denmeye başlanması da bununla bağlı. Ayrıyeten o denli anlaşılıyor ki isyanın Ege kanadı hem liderleri hem de kitleleri açısından bakıldığında daha radikal.
‘OSMANLI’DA SERMAYE BİRİKİMİNİN DİNAMİKLERİNE AĞIRLAŞMAK, KAPİTALİZME GEÇİŞİN KİLİT ÖĞELERİNDEN BİRİNİ TARTIŞMAK DEMEK’
Osmanlı’nın kapitalizme geçiş sürecinin özgül çizgileri nelerdi? Bu çizgileri belirtik kılmak, öteki türlü söylersek, geçiş sürecine değgin Marksist kuramların vurguladığı üniversal çizgilerden ayırt edici dinamiklere dikkat çekmek, yazına ne kazandırır?
Kapitalizme geçişte tüm ülkelerin izlediği tek bir yol yoktu, hasebiyle Osmanlı toplumsal formasyonunun da kapitalist üretim ilgilerinin egemenliğine giden yolda kendi çizgisini izlediğini düşünüyorum. Osmanlı İmparatorluğu dünyada Batı tarafından sömürgeleştirilmemiş olan az sayıda bölgeden birine denk geliyor. Hasebiyle büyük ölçüde kendi dinamikleriyle dönüşüyor. Büyük ölçüde diyorum; büsbütün değil. Çünkü sanayi kapitalizmi evvel İngiltere ve daha sonra Batı Avrupa’nın başka kimi bölgelerinde ortaya çıktıktan sonra dünyanın geri kalanı üzerinde değerli tesirlerde bulunuyor. Onların seçeneklerini sınırlıyor bir manada. Osmanlı’nın da emperyalizm çağında Büyük Güçler’le kurduğu eşitsiz bağ kapitalizme geçiş sürecini etkiliyor elbette. Tekrar de, Bağımlılık Kuramı ya da Dünya Sistemi Kuramı’nın söylediğinin aksine, asıl belirleyici olanın iç dinamikler olduğu kanısındayım. Osmanlı’da sermaye birikiminin dinamiklerine ağırlaşmak, burjuvazinin oluşumu ve iktisadi ve siyasi rolüne vurgu yapmak, kapitalizme geçişin kilit öğelerinden birini tartışmak demek olacaktır.
Osmanlı’nın kapitalizme gecikmesinin faturasını ATÜT’e kesenler var. Üretim aracının devlet mülkiyeti ve artık-ürüne merkez tarafından el konulması burjuva sınıfının ortaya çıkmasını engellemiş, bu yaklaşımın sahiplerine nazaran. Siz bu bahse nasıl bakıyorsunuz?
Öncelikle kitapta ATÜT modelini eleştiriyorum. Özetleyecek olursam, ATÜT’ün çok derecede Avrupamerkezci, açıkça ampirisist, Avrupa tarihine dair bilgi eksikliklerinden beslenen, anakronik, teleolojik ve politik olarak da sıkıntılı bir model olduğu kanaatindeyim. Kavramın kendisinin bu kadar çok arazı olduğu için kapitalizme geçiş tartışmalarına da olumlu bir katkısı olmayacaktır. Dahası Osmanlı’da bir burjuvazinin olmadığı savını da yanlış buluyorum. Açık söyleyeyim; bu artık bana nazaran bir perspektif sorunu değil bir maddi kusurdur. Üstelik burjuvazi varsa bile gayrimüslimdi diyen yaklaşımların tersine, burjuvazinin hatırı sayılır bir kısmı da Müslümandı. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişen liberalizmin, 1908 Devrimi’nin ardında da bu toplumsal dinamik var.
ATÜT’çü yaklaşımın kimi örnekleri üretim aracının devlet mülkiyetinin getirdiği güçlü bir bürokrasiye dikkat çekiyorlar. Hükümran sınıf ile onun egemenlik misyonunu yerine getiren politik aygıt/bürokrasi ayrımının Osmanlı’da bulunmadığını tespit ettikten sonra Osmanlı ile Cumhuriyet sürekliliğine vurgu yapıyorlar bu bağlamda. Sizin bakışınız nedir buna?
Aslında Osmanlı’da toplum üzerinde büyük bir denetimi olan bir bürokrasinin olduğu fikri tarihî gerçeklikten fazla birtakım politik mülahazalara dayanıyor. Farklı periyotlar için baktığımızda, Osmanlı devlet aygıtı aslında çağcıl ve benzerleriyle karşılaştırıldığında o kadar da büyük değil –bunu bütçe üzere yerlerden de izlemek mümkün. Tanzimat öncesi de küçük bir merkezi bürokrasisi var.
Aslında hâkim sınıfla bürokratik aygıtın ayrılması, Tanzimat ıslahatlarının en temel maksatlarından biri. 19. yüzyılın başlarından itibaren mülklü sınıfların birtakım bölümleri bu türlü taleplerle geliyor. Dina Khoury ‘Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Taşra Toplumu’ kitabında bunu çok yeterli gösteriyor. Hasebiyle iki türlü bakış da sıkıntılı; hem ıslahatları yapan, ülkeyi çağdaşlaştıran, yani çok olumlu adımlar atan bir bürokrasi fikrini hem de burjuvaziyi baskılayan, halkı ezen, siyaset üzerinde vesayet oluşturan bir bürokrasi fikrini reddetmeliyiz. Ana sınırlarıyla tasnif edecek olursak birincisi çağdaşlaşma kuramından beslenen Kemalist bir yaklaşım, başkası siyasal İslam ve sol liberalizmin paylaştığı bir Osmanlı-Türkiye tarihi okuması.
Oysa 1839’dan itibaren gerçekleşen ıslahatların ve yaşanan dönüşümün güçlü toplumsal dinamikleri var. Dahası, ne geç Osmanlı’da ne de Türkiye’de siyaset üzerinde bir “vesayet” kurabilecek, bağımsız hareket etme kapasitesine sahip bir bürokrasi yok. Örneğin 1908 sonrası seçilen parlamentolarda bürokratlar baskın değil; 1915-24 ortası yaşanan mülksüzleşme yoluyla birikim süreciyse direkt Müslüman burjuvazinin çıkarları doğrultusunda yürüyor ve burjuvaziye tabi bir devlet aygıtı eliyle yürütülüyor. Sonuçta kapitalist toplumlarda iktidar burjuvazidedir; Türkiye’de de durum bu türlü. Bahsettiğim Kemalist, siyasal İslamcı ve sol liberal yanılgıların ortak noktası iktidarın devletin ya da bürokrasinin olduğunu varsaymaları.
Çift-hane modelinin bir türel kurgu olduğunu, Osmanlı devletinin vergilendirmeyi kolaylaştırmak için bunu kullandığını söylüyorsunuz. Bu modelin toplumsal yapıya tekabül ettiğini varsayan yaklaşımları karşınıza alıyorsunuz. Eleştirdiğiniz yaklaşımın “yanılgısını” biraz açar mısınız?
Aslında burada eleştirdiğim temel sorun, “hukuki biçimcilik” olarak isimlendirilebilir. Siyasa ve iktidar yapıcıları, ya karmaşık bir durumu devlet aygıtı açısından daha kolay, takip ve müdahale edilebilir kılmak ya da toplumsal aktörlere bir norm dayatmak için kimi tüzel kurgular inşa eder. Bunlar gerçekliğe tekabül etmeyen, pratik yahut siyasi gayelerle oluşturulan, ismi üzerinde kurgulardır. Tüzel biçimcilik (formalizm) bunların gerçek olduğunu, yani toplumun sahiden de bu türlü işlediğini varsayar. “Çift-hane” bu türlü bir modeldir –ki modeli üreten İnalcık’ın kendisi de aslında buradaki tansiyonun farkında. Tıpkı biçimde Osmanlı arazi hukukundaki “miri” kategorisi de hukuksal bir kurgudur. Toplumsal gerçeklikle tüzel kurgu ortasında her vakit bir açı vardır lakin bu açı çok büyüdüğünde kurgu artık taşınamaz hale gelir, çözülür ve düzenlemeyle de ortadan kaldırılır. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı arazi hukukunda yaşanan tam da bu olmuştur.
‘KAPİTALİST BİR FORMASYONDA ÖZGÜR OLMAYAN EMEK BİÇİMLERİ VAR OLABİLİR’
İmparatorluğun son devrinde ortaya çıkan çiftliklerin karakterinin feodal mi kapitalist mi olduğu tartışmasına Bulgar Marksist tarihçilerin de, Dünya Sistemi kuramcılarının da ortalarında bulunduğu geniş bir tarihçi ve toplumsal bilimci kümesinin dâhil olduğunu söylüyorsunuz. Siz bu soruna nasıl yaklaşıyorsunuz? Özellikle, çiftliklerde özgür olmayan emeğin sömürüsünün pre-kapitalist mi yoksa kapitalist mi olduğunu nasıl açıklarsınız?
“Çiftlik tartışması” olarak bilinen tartışma aslında farklı yaklaşım, sorun ve kuramların iç içe geçtiği, farklı yerlerden müdahaleler alan, çok karmaşık bir tartışma. Burada süratlice özetleyecek olursam, kıymetli tartışma mevzularının şunlar olduğunu söyleyebilirim: Çiftliklerin kökeni ve oluşma biçimi, çiftliklerin feodal mi kapitalist karakterli mi olduğu sorusu, sahiplerinin kimler olduğu, hangi mülkiyet rejimine tekabül ettikleri, iç talebe mi yoksa dış talebe mi yaslanarak meydana geldikleri ve nihayet çiftliklerde kullanılan emek biçimleri. Benim bu tartışmaya yaklaşımın çiftlikleri anlamak için esasen emek sorununa odaklanmamız gerektiği tezinden hareket ediyor. Burada da probleme benzeri bakan bir dizi meslektaşımı izliyorum aslında.
Çiftliklerde hür emekten köle emeğine kadar giden bir spektrumda farklı emek biçimlerinin kullanıldığını görüyoruz. Ortakçılık üzere çok esnek, çok farklı durumlarda ortaya çıkabilen bir düzenek yaygın biçimde kullanılıyor. Ayrıyeten özgür görünen emeğin de borç üzere çeşitli düzeneklerle toprağa bağlandığını görüyoruz. Kitapta bu tartışmaları bağladığım yer şu: Kimi çiftliklerde hür olmayan emek biçimlerinin kullanılması o çiftlikleri pre-kapitalist ya da feodal yapmaz. Marx’ın gösterdiği üzere sermaye köylü emeğini melez biçimlerde içerip kendine tabi kılabilir. Çiftliklerin kapitalist mi pre-kapitalist mi olduğu sorusu lakin Osmanlı toplumsal formasyonu bir bütün olarak göz önünde bulundurularak cevaplanabilir. Toplumsal formasyon kavramını kitapta tartışıyorum lakin burada değerli olan bir çıkarımı vurgulamakla yetineyim: Kapitalist bir toplumsal formasyonda (elbette makul hudutlar içinde –Marx da bu hudutlara Entsprechung kavramıyla işaret etmiştir) özgür olmayan emek biçimleri var olabilir. Osmanlı çiftliklerinde on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde ve yirminci yüzyılın başlarında bu türlü bir durumla karşı karşıya olduğumuzu düşünüyorum.
