Bölge siyasetinin başşehri olarak kodladığım Diyarbakır’ın kültür ve tarih kenti olduğunu sezmeye başladığım yıllar içinde gitmiştim Surp Giragos Ermeni Kilisesi’ne. Kilise harabe haldeydi ve kiliseyi bekleyen Anton Dayı* (Antranik Zor) da en az kilise kadar harabeydi. Beyaz pos bıyıkları içtiği sigaralardan sararmıştı. Kamburu, kilise kadar yorgun ve harap olduğunu gösteriyordu. Bıkkın ve sonlu bir adamdı ve tahminen yalnızca bu nedenle “haçını Dicle’ye fırlatmış/başıboş bir şiirin imgesi” izlenimi bırakmıştı bende.
Xançepek’teki kilise, harabe haline karşın, çok eski vakitlere götürüyor, Ermeni halkının seslerini, ayak izlerini hatırlatıyordu beşere. Bir boşluk duygusu da bırakıyordu elbette. Zira, Anton Dayı’nın da hatırlattığı üzere, kimse kalmamıştı artık. Kilisenin sahipleri dünyanın dört bir yanına dağıtılmıştı.
BİR KİLİSENİN MACERASI
Oysa benim gezdiğim harabe kilisenin macerası çok uzundu, ta 14’üncü yüzyıla dayanıyordu. Bu uzun macerada kilise, Ermeni halkının mukadderatını paylaşmıştı.
Ortadoğu’nun en büyük Ermeni kilisesi, kaynaklara nazaran, 1376 yılında, 3 bin metrekarelik alan üzerinde inşa edildi. Merkez Sur ilçesinde Ermenilerin ağır yaşadığı, daha çok Xançepek ve Gavur Mahallesi olarak bilinen Fatihpaşa Mahallesi’ndeki kilise, 1880’li yıllarda yandı. Yangından yalnızca taş dokusu ayakta kaldı. Ermeni halkı iki yıl süren bir çalışmanın sonunda kiliseyi yine fonksiyonuna kavuşturdu.
Kilisesinin çan kulesi, 1913 yılında, yıldırımın isabet etmesi üzerine yıkıldı. Yeni çan kulesi David Gazaryan tarafından iki yılda yapıldı. Çan, Ermeni halkının hibe ettiği altın ve bakır karışımıyla hazırlandı.
2015 yılında Ermeni halkının uğradığı vahşetten kilise de hissesine düşeni aldı. Çan kulesi, caminin minaresinden yüksek olduğu gerekçesiyle, top atışıyla bir defa daha yıkıldı.
KARARGÂH OLARAK KULLANILDI
Birinci Dünya Savaşı sırasında Alman askerlerinin karargâh olarak kullandığı kilise, daha sonra bir müddet Sümerbank’ın pamuk deposu olarak kullanılacak, ibadete açılması için 1960 yılını bekleyecekti.
Ermeni halkının Diyarbakır’daki nüfusu, 1915’ten sonra azaldı. Geriye kalanların büyük göçü 1980’den sonra başladı. Benim 2001 yılında gördüğüm kilise, yalnız bırakılmış olmanın bütün tahribatını gösteriyordu. Kiliseyi hırsızlara ve definecilere karşı tek başına koruyan Anton Dayı’nın varlığı, tahribatın önüne geçememişti.
Kilise, 2011 yılında restore edildi ve ibadete açıldı. Moskova’da yaptırılan çan, binlerce insanın katıldığı bir merasimle, 2013 yılında kuledeki yerine konuldu. Onarım için gerekli bütçenin yüzde otuzunu Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, kalan kısmını Ermeni toplumu ve Ermeni Patrikhanesi karşılamıştı.
Dünyanın her yerinden Ermeniler gelmişti açılış merasimine. Yıllar evvel Xançepek’ten göç etmek zorunda bırakılmış beşerler, torunlarına doğdukları meskeni, çocukluklarının geçtiği sokakları gösteriyordu.
Anton Dayı İstanbul’da, hastanede yatıyordu. Fakat o görkemli kalabalığın içinde, akrabalarına kavuşmuş olmanın tarifsiz mutluluğuyla dolaştığına yemin edebilirim.
2015 yılında Sur ilçesinde çatışmalar başladı. Kilise çatışmaların ortasında kalmıştı. Özel harekât polisleri kiliseyi karargâh olarak kullandı. Kilise bir kere daha tahrip edildi. Yasaklı bölgede kalmasına karşın kiliseden kıymetli emanetlerin çalındığı öğrenildi.
7 YIL SONRA CİNAYET MAHALLİNDE
2015 yılında yaşanan çatışmalardan büyük ziyan gören kilise, Etraf ve Şehircilik Bakanlığı tarafından bir defa daha onarıldı. Tamiri tamamlanan kilisenin açılışı için geçtiğimiz hafta sonu merasim düzenlendi. Merasime, Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy, AK Parti milletvekilleri Mehdi Eker, Oya Eronat, CHP İstanbul Milletvekili Sezgin Tanrıkulu, Diyarbakır Valisi Münir Karaloğlu ile İstanbul ve yurt dışından gelen Ermeniler katıldı.
Surp Giragos Kilisesi Lideri Ergün Ayık kilisenin tarihi ile ilgili bilgi verdi. Geçmişten bugüne geçirdiği tadilatları anlattı. Ayık, “Bu kiliseyi sonsuza kadar müdafaayı umut ediyoruz” dedi.
Kilisenin içinde ve avluda hatırı sayılır bir kalabalık vardı. Bakan ve vali kiliseden ayrıldıktan sonra kalabalık neredeyse yarı yarıya azaldı. Açılış için İstanbul’dan gelen Ermeni dostum, “Yahu kalabalığın yarısı polismiş” dedi.
2013’te yapılan açılışın ruhu, tahminen de bu nedenle 2022’de yoktu. Beşerler neşesizdi ve “Yıktıklarını onardılar ve teşekkür bekliyorlar” biçiminde serzenişlerini lisana getiriyorlardı.
Kilise, Xançepek ile bir bütündü. Xançepek herkesin gözü önünde öldürülünce bir başına kaldı, bütünlüğü bozuldu, sevinci uçup gitti. Kilisenin içinde devlet erkanına teşekkür edilirken, avluda bu pay dokunmak mümkündü neredeyse. Herkes 7 yıl sonra cinayet mahallinde olduğunu biliyordu.
BUYURGAN EDA, BURUK SEVİNÇ
Konuşmalardan anlaşılan oydu ki devlet erkanı, kiliseye turistik bir yer olarak bakıyordu. Hafızanın üzerine beton dökülmüştü ve cinayet mahallinde gerçekleşen merasimde oluşturulmaya çalışılan yeni hafıza övgüyle sunuluyordu. Xançepek, namı başka Gavur Mahallesi acı tatlı anılarıyla yok edilmiş, yerine TOKİ marifetiyle yaptırılan meskenler inşa edilmişti ve insanların bundan sevinç duyması bekleniyordu. Sevinçteki burukluk, bu buyurgan edadan kaynaklanıyordu.
Halıcıoğlu Ermeni Mezarlığı’nda yatan Anton Dayı’nın da bıkkın ve hudutlu, bir köşede olup bitenlere baktığından eminim.
* Rober Koptaş’ın Agos gazetesinde yayımlanan “Bir garip Anto ölmüş diyeler” başlıklı yazısından öğrendim, doğrusu Anto imiş. Lakin ben hafızamda kalan ismini kullanmayı tercih ettim.
