Sunay Akın: Özgürlüğü elinden alınan çocuğa ‘büyük’ denir

Neden oyun oynuyoruz? Coğrafik ve kültürel özellikler, oyuncaklar üzerinden okunabilir mi? Kapitalizmin bize dayattığı oyuncaklar, lokal oyuncakların üretilmesinin önünde bir mani mi? Ya da oyuncak artık üniversal bir nesne mi? Müellif ve şair Sunay Akın sorularımızı cevapladı, Türkiye’de birinci sefer bir oyuncak müzesinin nasıl bir arkeolog tarafından kurulduğunu anlattı…

‘OYNAYAN İNSAN SERÜVENCİ, DEVRİMCİ, ÖNCÜDÜR’

Neden oyun oynuyoruz? Oyun, çocukların dünyasında ve gelişiminde nasıl bir değere sahip?

Uygarlığı ortaya çıkaran, oynayan insandır. ‘’Homo Ludens’’ olmasaydı, bilim ve sanat isminde iki kanadı kollarına takarak bilginin rüzgarında uçamazdı insanlık. Asıl olan hayallerdir zira; gerçek, hayallerin ayak izini takip eder ve hiçbir vakit ona yetişemez, yenemez. Hayaller, bu bitmek bilmez oyunda daima gerçeğin önündedir ve oyunun kurallarını da hayaller koymuştur. Gökbilimci yıldızlarla oynar, müzisyen notalarla, matematikçi sayılarla, ornitolog kuşlarla, şair sözcüklerle…

Öyle bir oyundur ki bu, evet çocuklukla başlar ve çocukluğun sona ermesiyle tamamlanır… Ve özgürlüğü elinden alınan çocuğa ‘’Büyük’’ denir! Oynayan insan gelişime açıktır, sorular sorar, merak eder, elindekiyle yetinmez. Kaşiftir oynayan insan, serüvenci, devrimci, öncüdür. Oynamayan, yani hayallerini terk edenden ne bilim insanı olur ne de sanatçı. Kanatlarımızı hayal kurarak ve oynayarak güçlendiririz. Oyunun gücünü kavrayamayan tavuk kalmaya mahkumdur.

‘HAYAL DÜNYASININ SÖZCÜKLERİDİR OYUNCAK’

Yapılan arkeolojik hafriyatlarda görüyoruz ki, insanın tarih sahnesinde görüldüğü neredeyse her devir oyuncak var. Sizce insanları oyuncak yapmaya götüren his, bugün bildiğimiz ve kabul ettiğimiz hisle birebir mı?

Kazı alanındaki bir arkeolog, yapbozun kesimlerini bir ortaya getirmeye çalışan bir oyuncu değil midir? Evet, insanın olduğu her yerde oyuncak var, zira hayal dünyasının sözcükleridir oyuncak. Bu metin yüzyıllar öncesinden yazılmaya başlandı. Aşk duygusu değişti mi hiç? Bencillik, zalimlik, nefret duygusu? Pekala, ya çocuğunu kaybeden bir annenin kalbindeki acı? Güç durumda olan birine uzatılan el! Sahi, onlardaki his değişti mi hiç? Bu yüzden mağara duvarlarına fotoğraflar çizen insanı, çizgi romancıların atası olarak görürüm.

Değerli arkeolog Haluk Abbasoğlu’yla İstanbul Oyuncak Müzesi’nde sohbet ederken, arkeoloji alanında oyuncak bahisli çalışmaların yapılmadığını, yetersiz olduğunu söylemiştim. O da bir yıl sonra bir öğrencisine hazırlattığı çalışmayı getirmişti. Kimi müzelerde oyuncakların ‘’minyatür’’ olarak ziyaretçilere sunulduğunu görüyorum. Elbette minyatür de var fakat gördüğüm kimi nesnelerin oyuncak olduğu o kadar aşikâr ki!.. Otuz yılı aşkın bir müddette oyuncak tarihinde çalışmalar yapıyorsanız, oyuncak formunu algılama konusunda farklı bir pencere yakalıyorsunuz.

‘HER OYUNCAĞIN MÜZEDE YERİ YOKTUR’

Sizin kurduğunuz oyuncak müzesi oyuncak tarihi açısından Türkiye’de bir birinciydi. Son devirde sıklıkla kimi belediyelerin de oyuncak müzesi kurduğunu görüyoruz. Bu yeni bir trend mi? Türkiye’deki oyuncak müzelerinin durumu ve bilhassa sürdürülebilirliğine ait neler söylersiniz?

Size hiç bilinmeyen bir bilgi vereyim: Ülkemizde birinci oyuncak müzesini bir arkeolog kurmuştur!.. Efes Müzesi’nin de müdürlüğünü yapmış olan Musa Baran, İzmir’in Bademler Köyü’ndeki konutunun iki odasını, köyündeki çocukların oynadığı oyuncakları toplayarak bir müzeye dönüştürmüştür. Bu birinci adım hala o köyde durur, ziyaret edebilirsiniz. Bekir Onur da yerli oyuncak tarihimiz konusunda kaleme aldığı ‘’Oyuncaklı Dünya’’ isimli kitabını hazırlarken, oyuncak üreticilerimizden topladığı oyuncaklarla Ankara Üniversitesi’nde bir müze açmıştır.

Benim kurduğum ise, dünya oyuncak tarihinin gerçek bilgiler ve örneklerle anlatılması konusunda topluma sunulan bir penceredir. Nasıl ki her fotoğraf müzeye konulmaz, konulamaz ise, her oyuncağın da müzede yeri yoktur. Zira oyuncak tarihinde taklit, kopya çoktur. Bir edebiyat müzesine korsan kitap konulmayacağı üzere bir oyuncak müzesinde de taklit oyuncağın yeri yoktur. Bizim yerli oyuncakçılarımız Alman ve Japon oyuncaklarını taklit etmişlerdir. Elbette ki endüstriyel üretimde atılan birinci adımlarında taklidin yeri vardır. Fakat ne yazık ki 1980 sonrasının yanlış iktisat siyasetleriyle yerli oyuncak üreticilerimiz özgünlüğü yakalayamadan iflas etmişlerdir. Bu bahiste Fatoş Oyuncakları’nın bir ayrıcalığı olduğunu, heykeltıraş Saim Bugay’a yaptırdığı bebekler üzere özgünlüğü yakaladığı örnekler olduğunu söylemeliyim. İstanbul Oyuncak Müzesi, sanayi ihtilali sonrasında üretilen oyuncakların en seçkin, kıymetli örneklerini sergilemenin yanında, birinciler ve özgünlükler konusunda yanlışsız bilgilerden bir hafıza oluşturdu. Bu mevzuda benden yardım isteyen, bir oyuncak müzesi kurmak isteyen birinci kent Antalya oldu. Akabinde Gaziantep ve Samsun geldi.

Bir oyuncak müzesi kurmak için hakikat bilgi ve hakikat örnekler işin olmazsa olmazıdır. Kuruluşta gerekli olan oyuncakları bir ortaya getirebilirsiniz lakin bir cambazın ipin üstünde attığı birinci adımdır bu. Müzenin vakit içinde yeni adımlar atması, kurulan dengeyi koruyarak ilerlemesi gerekir. Bu da bilginin geliştirilmesi ve gerekli bütçenin ayrılmasıyla muhtemeldir. Her kentte bir oyuncak müzesi olsun elbette. Mimariden uzayın fethine, modadan sanayi ihtilaline kadar uygarlık tarihini bir çatının altında toplayabilen bir bilgi mabedidir oyuncak müzeleri… Lakin hakikat bilgilerle, evraklarla kurulmalıdırlar. Hayatında oyuncak müzesi görmemiş, oyuncak tarihini bilmeyen insanları aldatmak, hem de ‘’Müze’’ sözcüğü altında bunu yapmak çok yanlış. Bunun örnekleri de var ne yazık ki!

‘KIZ ÇOCUKLARA BEBEK, ERKEK ÇOCUKLARA TABANCA!’

Oyuncaklarla kültürel yapı ortasında nasıl bir alaka kurabiliriz? Coğrafik ve kültürel özellikler, oyuncaklar üzerinden okunabilir mi?

İstanbul Oyuncak Müzesi’nde sergilenen, Meksika üretimi bir teneke otomobil geliyor bu soruda gözümün önüne; renkleri Amazon ormanları üzere… Peru’da yapılan bir oyuncakta da doğum yapan bir bayan var… Avrupa’da oyuncak atların altına tekerlek takılırken, Afrika’da atın yerini zürafa almış!.. Amerika’da New York kentinin teneke oyuncakları yapılmış, Fransa’da Eyfel Kulesi’nin masa oyunu… Japonya’nın Kobe kentinde üretilen ahşap oyuncakları görseniz, teknolojik ihtilalde bu ülkenin öncülüğüne şaşırmazsınız… Uzay bahisli birinci oyuncakları 1920’li yıllarda çocukların hayal dünyasına koyan ülke Amerika Birleşik Devletleri… Ay’a birinci adımı kim attı dersiniz?.. Tarihçiler 2. Dünya Savaşı’nı 1 Eylül 1939’da Nazilerin Polonya’yı işgaliyle başlatır. Evet, doğrudur… Lakin Hitler 1933 yılında iktidar olunca Hausser firmasına oyuncak askerler yaptırtır. O oyuncaklarla oynayan, dünyaları işgal edilen çocuklar savaş başladığında neredeydiler? Yanıtlayalım: Oynadıkları oyuncakların yerinde!..

Bizim üzere geri bırakılan ülkelerde kız çocuklara bebek, erkek çocuklara tabanca alınır. Sonra da düşünülür: ‘’Kadın cinayetleri neden var?’’… Bu sorunun da karşılığı çok açık: Büyüdüğünde biri ötekini öldürecek!.. Sayısız bilgi sunabilirim size bu sorunun karşılığı olarak. Bir de şu var: İçlerinde pek çok ayrıntıyı barındıran bebek meskenleri Almanya’da üretilir. Bu oyuncaklarla oynayan çocukların hayalleri bebek meskenlerinin detaylarla dolu dünyasında genişler ve güçlenir…Otomobil konusunda motoru en güçlü araçları da bu toplum üretiyor. Gidelim, Almanya’da üretilen bir otomobilin kaputunu açıp motoruna bakalım. Siz ne görürsünüz bilmem lakin ben bebek konutlarını görürüm. Sahi, kim üretecekti o motorları, topaç ve misketle oynayan bir milletin çocukları mı?

‘BAŞROL ÇİZGİ ROMANIN’

Yakın vakte kadar beşerler kendi oyuncağını kendisi yapıyordu. Kapitalizmin bize dayattığı oyuncaklar, lokal oyuncakların üretilmesinin önünde bir mahzur mi? Ya da oyuncak artık kozmik bir nesne mi? Ne dersiniz?

Oyuncak dünyasının genişlemesinde ve çeşitlenmesinde başrol çizgi romanındır. Çizgi romanın üretildiği ülkelerde sanayi de teknoloji de gelişmiş, bundan sinema sanayisi de en büyük hissesi almıştır. Kapitalist anlayışın dünyaya yayılması da bu kanalı kullanmasıyla olmuştur. Walt Disney’in çizgi romanlarını gözümüzün önüne getirirsek mevzu daha da anlaşılacaktır. O denli ki, Süpermen üzere ‘’kahraman’’ların serüvenlerinde de bu özellik çıkar karşımıza. Oyuncak, sinema ve fastfood üçgeni bir kültür emperyalizmini dayatıyor toplumlara. Dünyanın neresine giderseniz gidin elinde Spiderman oyuncağı tutan bir çocuk görürsünüz ya da Barbi bebeğiyle oynayan. Mahallî oyuncakların üretilmesi önündeki en büyük mani bu değil ama!.. Asıl mani, çizgi roman kültürünün gelişmemesi, kıymetinin anlaşılamamasıdır. Bu mevzuda ülkemizde yeterli niyetle bir şeyler yapmak, yerli oyuncak kültürünü geliştirmek isteyenler kapımı çaldıklarında, bilgilerimi memnuniyetle paylaşacağımı ancak gidecekleri birinci yerin çizgi romancılar olması gerektiğini söylüyorum. Geniş, çok geniş bir husus bu…

İstatistikler çocuklar kadar yetişkinlerin de oyuncak müzesini gezdiğini gösteriyor. Sizce yetişkinler bu müzelerde çocukluğunu mu arıyor?

İstanbul Oyuncak Müzesi’ne gelen bir yetişkin bir eliyle çocuğunu tutarak giriyor kapıdan içeri… Müzeden ayrılırken de öteki eliyle çocukluğunu tutuyor… Yetişkinlerin çocukluklarıyla çocuklarını tanıştırdıkları yerdir, İstanbul Oyuncak Müzesi… ‘’Müze’’ sözcüğünün gerekliliği olan gerçek doküman ve bilgilerle…