Roma Fizik Enstitüsü’nün 1930’lardaki parlayan yıldızı Enrico Fermi, “bir dâhi” diye nitelediği öğrencisi Ettore Majorana için “yirminci yüzyılın Gelileo’su ve Newton’ı” demişti.
Fermi dışında, Werner Heisenberg ve Antonio Carelli üzere devrin ileri gelen bilim insanlarıyla çalışan, birinci gençlik çağındaki mühendislik tahsilinin akabinde fizik doktorası yapan, birinci bilimsel makaleleri 1923’te yayımlanan ve nötrondan bahseden birinci kişi olan Majorana, teorik fizik konusunda 1930’larda parmakla gösteriliyordu.
Kuantum fiziği dendiğinde akla birinci gelen isimlerden olan Majorana, atom fiziği konusundaki makaleleri yayımlandığında yirmili yaşlarının ortasındaydı. Yakınları tarafından işine tutkuyla bağlı, yeri geldiğinde bu tutkuyu çılgınlık düzeyine taşıyan ve içine kapanık biri diye tanımlanan Majorana; 25 Mart 1938’de, gerisinde biri ailesine başkası Napoli Fizik Enstitüsü Lideri Carelli’ye iki mektup bırakarak Palermo’ya giden gemiye bindi ve kendisinden bir daha haber alınamadı. Kayboluşuyla ilgili savlar ortaya atıldı, dedikodu kazanları kaynatıldı, hatta Majorana’nın sırra kadem basmasının bir fizik deneyi olduğunu söyleyenler ve sıkıntıyı kuantum fiziğiyle ilişkilendirenler çıktı. İntihar ettiğini düşünenler ve bâtın servislerin onu öldürdüğünü ortaya atanlar oldu. Özcesi Majorana’nın gidişi ve geri dönmeyişi, gizemli bir olay olarak tarihte yerini aldı.
Sicilya ve İtalya tarihindeki karanlık olayların anlatıcısı Leonardo Sciascia, tıpkı Aldo Moro’nun kaçırılıp öldürülmesi ve Sicilya’dan dünyaya yayılan mafyayla ilgili araştırmalarındaki üzere ünlü fizikçinin gizemli biçimde ortadan kayboluşunu da bir dedektif misali soruşturmuş. Kendi tabiriyle “felsefi polisiye” olan ‘Majorana Kayıp’ başlıklı kitabında muharrir; hem bir karakter çözümlemesine imza atıyor hem de Majorana’nın kayboluş öyküsünü bilim, ideoloji, tarih, siyaset ve edebiyatla harmanlayarak inceliyor.
‘VAKTİNDEN EVVEL ZUHUR ETMİŞ BİR DEHA’
Sciascia, Majorana’dan haber alınamamasının, kayboluşuyla ilgili bir görgü şahidi olmaması ve öldürüldüyse ya da intihar ettiyse cesedinin bulunamaması nedeniyle hem fizikçinin ailesinin hem de onun hâlâ yaşadığına inananların içine düştüğü meczupluk hâlinin hâkim olduğu ortamda bir araştırmaya girişiyor.
Majorana Kayıp, Leonardo Sciascia, Tercüman: Merih Cemal Taymaz, 152 syf., Dipnot Yayınevi, 2021.
Sciascia’nın karşılaştığı görüntü değişik: Bir yandan ailesi, Majorana’nın gitme ihtimali bulunan yerleri ya da nasıl öldürüldüğünü yahut intihar ettiğini araştırıyor, başka yandan polis, fizikçinin kuşkulu kayboluşunu inceliyor. Her ikisinde de pek fazla yol alınamıyor; yorumlar, tevatürler ve komplo teorileri birbirini kovalıyor. Kimileri, Majorana’nın “İtalya’nın menfaatlerine karşı faaliyetleri nedeniyle yok edildiğini”, kimileri ise fizikçinin bir deney yaptığını ve bu yüzden kayıplara karıştığını söylüyor. Velhasıl gerçekler ve dedikodular birbirine karışıyor.
“İntihar niyetiyle kaybolma”, Sciascia’nın hadiseyi ve belgeyi incelerken dikkatini çeken bir söz. Bıraktığı iki mektup, ailesinin kanaati ve polis araştırması da bu ifadeyi güçlendiriyor. Ama müellife nazaran buna dair bir ispat olmaması, soruşturmayı da hadiseyi da havada bırakıyor, “geriye yalnızca sessizlik kalıyor.” O periyot, Mussolini’nin “Majorana’nın kesinlikle bulunmasını istiyorum” demesi bile bu sessizliği bozmuyor.
“Bütün ‘iyi’ Sicilyalılar ve bütün en düzgün Sicilyalılar üzere hiçbir kümeye katılmak, dostluk ilgisi kurarak kümenin içinde kalmak istemezdi” diye nitelediği Majorana, Sciascia’ya nazaran “vaktinden evvel zuhur etmiş bir dehaydı”; bu da fizikçi için aşılması imkânsız bir sınırlama demekti. Muharrir, Majorana için bahsi geçen bu sınırlamanın ne manaya geldiğini şöyle açıklıyor: “Erken deha (…) vakitle oynar, kendi vaktiyle oyalanır, yıllarını oyalar, kaçınıp durur onlardan ve geciktirir onları. Ölçüyü genişletmeyi, temposunu yavaşlatmayı, geçeceği o hududu uzaklaştırmayı dener. Yapıtından kaçmaya çalışır, o eser ki bir kez tamamlandığında sona gelinecektir. Hayatın sonuna.”
‘GİDİŞAT KÖTÜ’ DİYEN UYUMSUZ
Fizikle oynayan “erken deha” Majorana’nın bilimsel coşkusunun akabinde, çocukça söylenmelerle tasalara kapıldığını, içine kapandığını ve tüm çalışmalarını bir anda çöpe atabildiğini hatırlatıyor Sciascia. Gerek Fermi ve Heisenberg’le yürüttüğü gerek kendi başına gerçekleştirdiği çalışmaları sırasında Majorana’nın açıkça görülen bu hali arkadaşlarını hayrete düşürüyor. Fizikçinin kendisini insanlardan sakınan mizacı ve saldırganlığının her geçen gün biraz daha belirginleşmesi de gayreti. Hatta Heisenberg’in yanına Almanya’ya gitmeden önce bir çocuğun beşiğinde yanarak vefatına şahit olması, Majorana’nın bildiği fizik teoremlerinin ötesinde bir şeyle karşılaşıp dehşete düşmesine yol açıyor. Sciascia’nın deyişiyle Majorana bu olayda, teorik fizikteki “değiş tokuş kuvvetinin” omurdaki karşılığını görüyor.
Almanya’da bulunduğu ve gemi azıya alan faşizm yıllarında, Heisenberg’in atom bombası geliştirme ihtimaline dair söylentilerin çıkarken işine odaklanmaya çalışan Majorana, bir yandan dertleriyle baş etmeye uğraşıyor, başka yandan yakın dostlarıyla çok sevdiği tarih ve bilim üzerine sohbetler gerçekleştiriyor. Birebir günlerde, annesine yazdığı mektuplarda Almanya’da ve bilhassa Leipzig’de Nazizmin nasıl kolay kolay kabullenildiğini ve toplumsal hayattan dışlanan insanların durumunu, bir fizikçi soğukkanlılığıyla anlatıyor. İtalya’ya döndüğünde ise üzerinde çok az konuştuğu fizik ve fizikçilerle ilgili olarak “gidişat kötü” diyor.
Yalnızlığı seven, işine ağırlaşmak isteyen ve üniversitede ders vermekten hoşlanmayan Majorana’nın, 1938’e gelindiğinde mutlak yalnızlığın ya da “kayboluşun” eşiğinde olduğunu vurguluyor Sciascia. Sonunda, 25 Mart 1938’den itibaren fizikçiye ne olduğuna dair kuşkular, kestirimler ve rivayetler lisandan lisana dolaşmaya başlıyor: İntihar ettiği, öldürüldüğü, diğer bir kimlikle inzivaya çekildiği ve İtalya dışında bir ülkeye gittiği konuşuluyor.
“İki bin yıldan uzun müddettir tek bir bilim insanı dahi çıkarmayan, bilimi reddetmenin ya da en azından onun eksikliğinin bir ömür stili hâline geldiği Sicilya’da doğup onun üzere bilim insanı olmak bile gereğince uyumsuz bir durumdu” diyen Sciascia, Majorana’nın öldüğüne inanılmasını istediğini düşünüyor. Tahminen de fizikçinin ortadan kayboluşunu bu uyumsuzlukla açıklamak gerekiyor. Müellif, kitabıyla ihtimallere bunu da dâhil ediyor.
