‘Sergüzeşt’ bugünün okuruna ne vaat eder?

Tanzimat romanlarını okumak toplumun batılılaşması için uğraş harcayan bu müelliflere duyulan sempatinin yanında devrin meselelerini daha âlâ anlamak açısından da değerlidir Görücü tarzı evlilik bayanların eğitimi ya da kölelik üzere devrin öne çıkan sıkıntıları bu romanlarda bahis edilmiş ve edebiyat aracılığıyla bu problemlere devalar aranmıştır Bu yüzden Tanzimat ruhunu daha yeterli anlamanın ve devir aydınlarının karşı karşıya oldukları problemlere ne üzere tahliller önerdiklerini öğrenmenin en uygun yolu dönüp bu romanlara tekrar bakmaktan geçer Bu bağlamda tercih edilebilecek en tipik örneklerden biriyse hiç elbet Tanzimat periyodunun en değerli romanlarından olan ‘Sergüzeşt’tir Bu metin geçtiğimiz günlerde Bağlantı Yayınları tarafından sadeleştirilmiş ve eleştirel olarak iki farklı kitap halinde yayınlandı metinleri hazırlayan isimse İsmail Kayapınar

Sergüzeşt Sadeleştirilmiş Basım Samipaşazade Sezai Çevrimyazı İsmail Kayapınar 130 syf İrtibat Yayıncılık 2022

İlk olarak 1888 yılında yayınlanan ‘Sergüzeşt’ müellifi Samipaşazade Sezai nin kölelik müessesini tartışırken periyodun toplumsal ömründen görünümler sunmayı da ihmal etmediği kıymetli bir kurucu metindir Tevfik Fikret in bizde edebi hikâyenüvisliğin birinci numunesidir diyerek övdüğü bu metin Osmanlı için şimdi çok yeni bir edebi cins olan ve hâlâ romantizmin tesirinde gelişen Türkçe romanın realizmle tanışmasını sağlamış daha sonra Recaizade Mahmut Ekrem in ‘Araba Sevdası’yla birlikte ehil bir örneğini vereceği bu akımın edebiyatımızda ortaya çıkışının yolunu hazırlamıştır Müellif romanın baş bireyi olan Dilber in öyküsünü anlatırken abartıdan kaçınmaya çalışmış karakterin portesini içinde bulunduğu yer ve toplumsal yapıya uygun halde betimlemeye ihtimam göstermiştir Bu açıdan kendisinden evvel yazılmış romanlardan ayrışan Sergüzeşt içinde barındırdığı nesil çatışmasıyla da ilgi çeker Tanzimat aydınlarının eski nesille ortasındaki kopuşun bir göstergesi haline gelen bu çatışma ögesi romana değerli bir tarihsellik kazandırmıştır Celâl Bey in evlilik ve kölelik konusunda başta babası Asaf Paşa olmak üzere etrafındaki eski neslin temsilcisi olan şahıslarla zıt düşmesi gerçekte Samipaşazade Sezai nin şahsen deneyim ettiği bir çatışmayı yankılamaktadır

‘Sergüzeşt’in temel konusu Tanzimat edebiyatının sıkça işlenen temalarından biri olan kölelik sorunudur Romanda köleliğin beraberinde getirmiş olduğu sınıflı toplum yapısını ve bu durumun ortaya çıkardığı çarpık münasebetleri ele alan müellif Kafkasya dan kaçırılıp İstanbul daki bir esir pazarında satılığa çıkarılan genç Dilber in acıklı hikayesi üzerinden toplumun içinde bulunduğu ikiyüzlülüğe ayna meblağ Samipaşazade Sezai çağdaş bir eğitim almakla ve batılı bir ömür üslubunu sürdürmekle övünen kimi bireylerin iş köleliğe geldiğinde takındıkları çelişkili tavrı bu romanda muvaffakiyetle ortaya koymuştur Muharririn Dilber e beslediği sempatiyi gizlemeye gerek görmüyor oluşu okuyucunun da bu bahtsız genç kızla empati kurmasını kolaylaştırır Bu sayede muharrir okuru kendi savunduğu fikre çok daha kolay ikna etmeyi başarır Bununla birlikte Sergüzeşt teki kölelik sorunu sadece insan ticareti bağlamında ele alınmamıştır Romanda mevzu edilen esaretin siyasi bir boyutu da vardır Esir kızı Dilber in şahsiyetinde Osmanlı daki kölelik kurumunu eleştiren muharrir pazarlarda para karşılığı alınıp satılan kölelerin durumuyla Osmanlı nın içinde bulunduğu politik baskı ortamı ortasında örtük bir paralellik kurar Romanda açıkça yapılmış politik göndermeler olmasa da müellifin kölelik kurumunu eleştirmek emeliyle kaleme aldığı kimi satırları devrin aydınları üzerindeki siyasi baskıya işaret eden dokundurmalar olarak okumak mümkündür Romanın Hürriyete sözüyle sona erdiği göz önünde bulundurulduğunda muharririn metin içerisinde yapmış olduğu siyasi telmihlerin mahiyeti daha net bir halde açığa çıkar Samipaşazade Sezai romanında esaretin her türlüsüne karşı cephe alarak kıymetli bir hal ortaya koymuş ve Tanzimat aydınlarının üstlenmiş oldukları misyona uygun bir davranışta bulunarak politik baskıya edebiyatla direnmenin yolunu aramıştır ‘Sergüzeşt’te bir örneğini gördüğümüz hürriyet yanlısı bu tavır batıdan yeni alınmış bir kavram olan özgürlüğe kelam konusu devirde aydınlar tarafından duyulan güçlü bağlılığı da gözler önüne sermektedir

Sergüzeşt Eleştirel Basım Samipaşazade Sezai Çevrimyazı İsmail Kayapınar 203 syf Bağlantı Yayıncılık 2022

İnci Enginün Samipaşazade Sezai nin gündelik hayattan kimi detayları yakalamakta çok başarılı olduğuna dikkat çekerek ‘Sergüzeşt’in bu bakımdan çok varlıklı bir roman olduğuna vurgu yapar Nitekim de ‘Sergüzeşt’ ele aldığı mevzunun dışında sıradan hayatın içinden dikkat cazip detaylara verdiği kıymetle de okuması keyifli bir romandır Romanda insan ve eşya ortasında kurulan kimi benzerlikler periyot edebiyatı için son derece yeni bir söyleyiş şeklinin doğmakta olduğunun ipuçlarını verir Örneğin Celâl Bey in akıl dışı davranışlarını mazur gösterebilmek ismine Yalnız saat muhakemesi bozulmuş bir zihne benziyor diyerek saat ile insan zihni ortasında kurduğu benzerlik müellifin etrafına ne kadar dikkatli bir bakışla yaklaştığını gözler önüne serer Müellifin kullanmış olduğu hafif fakat bayağılıktan uzak üslubun da okura keyifli ve kolay bir okuma tecrübesi sunduğunu söylemek mümkündür Okur Sezai nin anlatmaktan büyük keyif aldığı konut ve oda tasvirlerini okurken vakit zaman müellifle birebir edebi hazzı paylaştığını hisseder Vakit ve yerden uzaklaşıp bir anlığına da olsa Tanzimat periyodunun konak hayatına konuk olmak ‘Sergüzeşt’in okurlarına sunduğu en hoş armağanlardan biridir

‘Sergüzeşt’ roman çeşidinin Türk edebiyatındaki birinci örneklerinden biri olmanın beraberinde getirmiş olduğu kusurları kaçınılmaz olarak bünyesinde taşır Melodramatik yapısıyla gri tonlara yer vermeyen karakter kurulumuyla kolay kolay kestirim edilebilecek olay örgüsüyle bugünün okuru için yeni bir şey söylemeyen bir metin olarak gözükebileceği de doğrudur Bununla birlikte ‘Sergüzeşt’in bugünün okuyucusuna vaat ettiği ve gözlerden kaçan diğer çekicilikleri vardır ‘Sergüzeşt’ her şeyden evvel roman tipinin Türkiye de kurulmasına öncülük eden birkaç yapıttan biri olmasıyla ilgi çeker Bu edebi cinsin uzun bir geçmişe sahip olduğu Kıta Avrupası na kıyasla çok yeni ortaya çıktığı Türkiye topraklarında bu kadar kısa vakitte serpilip gelişmesinin ve sonunda Nobel e uzanan bir geleneğe sahip olmasının ardında ‘Sergüzeşt’ üzere kurucu metinlerin büyük rolü vardır Bu yüzden ‘Sergüzeşt’i tekrar okumak bugün Türkiye de güçlü bir geleneğe sahip olan roman cinsinin emekleme çağlarına şahit olmak için büyük bir fırsattır

‘Sergüzeşt’ bunun yanı sıra bugün çok muhtaçlık duyduğumuz lakin görmekte zorlandığımız aydın sorumluluğuna olan inancımızı yenilememize de imkân sağlar Bugünkünden daha sıkıntı kaideler altında yaşadıkları halde otoriteye karşı çaba etmekten vazgeçmeyen ve toplumu ileriye taşımak üzere ağır bir sorumluluğun altına giren Samipaşazade Sezai üzere aydınların varlığını hatırlamak geleceğe daha umutla bakmamıza yardımcı olacaktır Tanzimat aydınlarının gayretinden bugüne dönük dersler çıkarmak için ‘Sergüzeşt’ âlâ bir başlangıçtır Bütün bunlarla ilgisi olmayan sıradan okur içinse melodramatik bir aşk öyküsünü akıcı ve keyifli bir üslupla anlatan ‘Sergüzeşt’i açıp tekrar okumak her vakit için inançlı ve yeterli bir tercihtir