Mustafa Zengin
Kürt sanatçı Yûnis Das birinci solo albümü ‘Henase’ (Soluk) ile dinleyicinin karşısına çıktı. 10 Kürtçe (Kurmanci) yapıttan oluşan albüm, 28 Mart’ta tüm dijital platformlarda yerini aldı. Albümdeki yapıtların kelam, müzik ve düzenlemelerinin tamamı sanatkara ilişkin. Soft ve folk rock üzere Batı sound’larının öne çıkmasının yanı sıra, yapıtlarda Kürt folklorik ritim, ezgi ve fonetiğine ayrıntılı bir formda rastlamak da mümkün.
Kürtçe eğitmenlik, çeviri çalışmaları ve folklorik derlemeler üzerine de çalışan Yûnis Das, böylelikle üzerine ağırlaştığı lisan deneyimini albümüne de yansıtmak istemiş. Albümdeki birtakım yapıtların kendi ferdî hikayelerinden süzüldüğünü tabir eden sanatçı, kimi yapıtlarında de toplumsal gerçekçi bakış açısını ve hissiyatını ortaya koyma peşinde olduğunu lisana getiriyor. Albümünü, sanat ve lisan konusunda kendisinin esin kaynağı olarak gördüğü babası Ehmedê Torî’ye ithaf eden Yûnis Das ile albümünü ve Kürt müziğine dair fikirlerini konuştuk.
KÜRT LİSANI ÜZERİNE ÇALIŞAN BİR MÜZİSYEN…
Müzik ömrüne 2007’de İstanbul’da Teq û Req isimli bir kümeyle çalışmaya başladığını lisana getiren Yûnis Das, Teq û Req’in piyasaya dahil olmayan, daha çok üretim asıllı bir küme olduğunu belirtiyor. “Modern bir müzik üretmeyi amaçlayan bir gruptu ve üniversiteden sonra kümenin bir ortada olma bahtı kalmadı” diyen Das, bunu şöyle anlatıyor: “Çünkü farklı kentlere dağıldık. Bir de konuk diyebileceğimiz enstrümanist arkadaşların takviyesi vardı. Fakat her halükarda albümümüzü çıkarmayı planladık. En azından geleceğe yönelik kalıcılaştırma yolunda bir adım atmalıydık. 2012’de kayıtlarımızı tamamlayıp Kom Müzik’ten on modülden oluşan ‘Keft û Reft’ isimli bir albüm yayınladık. Bu müddet zarfından sonra hepimiz farklı iş kollarında devam ettik. Mesela, ben Cizre’de devam ettim. Daha çok Kürtçe üzerine çalışmalarım vardı. Eğitmenlik yapıyordum. Bu mühlet zarfında müzikten de uzak kalmadım. Yeniden üretmeye devam ediyordum. Arayışlarım devam ediyordu. Bu süreçte oluşagelen yapıtlarımı albümleştirmeye karar verdim. Bu da ‘Henase’ olarak ortaya çıktı”
‘BU ALBÜM, KÜRT MÜZİĞİNDEKİ ÜRETİMSİZLİĞİE KARŞI BİR ARAYIŞIMDI’
Son albümü ‘Henase’nin “modern Batı sound’una sahip bir albüm” olduğunu söyleyen Kürt sanatçı Das, “Elektrik gitar, basgitar, akustik gitar, bateri, saksafon ve klarnet enstrümanlarını kullandığımız bir albüm. Albümdeki yapıtların tamamı ve aranjmanları bana ilişkin. Bu da benim ferdi bir tercihim ve biraz da Kürt müziğindeki üretimsizliğe yönelik de, tahminen kendimce bir arayışımdı ve o sancıyı biraz ortaya çıkarmaya çalıştım. Bunu bilhassa yaptım. Zira ‘cover’ ile bir kimlik oluşturma telaşım olmadı. Üretim asıllı Teq û Req ruhunu tekrar devam ettirmek istedim. Fakat natürel ki, yeni sound ile ortaya çıkmayı planladım. Albüm bu biçimde dinleyicisinin karşısında. Artık gelecek olan yansılara bakacağız” sözlerini kullanıyor.
‘DİLİN BAŞLI BAŞINA MÜZİKAL BİR YAPISI VAR’
Dilin direkt bir melodik yapısı, sözlerin direkt bir ruhu olduğunu savunan Kürt sanatçı, her söz lisanına nazaran bir kimliğe sahip olduğunu vurguluyor. Kürtçedeki rastgele bir sözün eril veya dişil bir manaya sahip olmasından yola çıkan Das, “Bu durum, başlı başına her sözün karakteristik olduğunu gösteriyor. Tabiattan yansıyan sesler üzere çıkartılan sesler, sözün evrimleşme biçimi, bürünmüş olduğu form ya da ekler başlı başına bir fon, bir ses tabir ediyor. Bu bağlamda kelamlı müzik, ki bunu etnomüzikolojik bağlamda bizdeki dengbêjlik temeline dayandırırsak, geniş bir mevzudur zira lisanın başlı başına müzikal bir yapısı var. Mesela, kendi albümümden örnek verirsem, ‘Kerixîm’ (Bıktım) dediğimde, bir ussanmışlık, bezginlik hissini almak direkt kolay olabiliyor” diyor.
‘KÜRTLERDE LİSAN, MÜZİK DEMEKTİR’
Kürtlerde müzik ile lisan ortasında nasıl bir bağlantının var olduğu hakkında, “Kürtlerde lisan, direkt müzik demektir” tabirini kullanan Yûnis Das, müzikte lisanın his veren boyutuyla bir şeyler işlendiğine dikkat çekiyor. “Biz melodi yapmaya çalışmıyoruz” diyen Das, şunları söylüyor: “Aslında direkt o sözlerin, cümlelerin ruhunu işleyebilsek şayet, lisan müzikal forma rahatlıkla ulaşabiliyor. Kürtlerde ise lisan, direkt müzik demektir. Az evvel işaret ettiğim dengbêjlik geleneğiyle, yani enstrümansız kalmışlığın veyahut enstrüman avantajının olmadığı kelamlı gelenek aktarıcılığında çok daha fazla bir halde lisan müzik haline gelmiş oluyor. Hatta Kürtlerde müzik kavramı bile çok daha yeni lisana işlenmiş bir kavramdır. Mesela biz, ‘stran’ yahut ‘kilam’ diyoruz. Müzik kavramının kendisi de, etnomüzikoloji okumalarında Yunancadaki bir mitosa, aslında oradaki mahallî bir ögeye işaret ediyor. Bu bağlamda müziğin bütün dünya halklarında, herkeste farklı bir formda söz edildiği formu var. Fakat şu an müziğin üniversal olduğu varsayımı üzerine bir kritik yaptığımızda, girişilen çağdaşlaşma süreciyle birlikte müzik formlarını isimlendirilmesinde yahut kategorize edilmesinde bir konsensüs sağlanmış olabilir. Lakin direkt Kürtler için, aslında herkes için bu türlü, lisan direkt bir müziği işaret, nasıl kendi hanemizi, konutumuzu lisan işaret ediyorsa, orada işleyen melodiyi de işaret ediyor.”
‘MÜZİK, KONUŞTUĞUMUZ RASTGELE BİR SÖZ ÜZERE YANI BAŞIMIZDADIR’
Sanattan bir söz ediş biçiminin yahut iletinin en süratli biçimde yayılmasını sağlayan olgu olarak bahseden Yûnis Das, bunun müzikte daha bariz olduğuna işaret ediyor. Bunun nedeni konusunda, “müzik her yerdedir” tabirini kullanan Das, bunu “İki kişinin bir ortaya gelmesi, hatta bir kişinin yalnız başına kalması bile bunun için kâfi olabiliyor. Müzik, konuştuğumuz rastgele bir söz üzere yanı başımızda olan bir kavramdır. Günümüzdeki teknolojik araçlar ve imkânlarla birlikte müzik en süratli yayılan sanat. Bu bağlamda müzik iletinin, hissin, fikrin bir formla birleştirilip bir yere en süratli ulaşma aracıdır. Bir de müziğin estetik boyutu vardır. Bu, herkesi ilgilendiren, herkese dokunan bir estetik boyut. Bu tarafıyla en süratli biçimde his taşıyıcılığına sahip bir sanat alanıdır. Biz olağanda gündelik hayatta bile konuşurken, konuşmamızın bir ritmi, bir melodik yapısı var. Rastgele bir söze vurgu kazandırdığımız vakit o söze daha fazla bir dinamizm katmış oluyoruz. Bu durumda da aslında minimal ölçekte müziğin hünerlerinden faydalanıyoruz. Bildirimizi en estetik üslupta vermeye çalışıyoruz” diye yorumluyor.
‘DENGBÊJLİK KÜRTLERİN HABER BÜLTENİDİR’
Yûnis Das’a nazaran süratli bir biçimde iletisini ve hissini tabir etme alanı olarak müziğin, yıllarca olabildiğince enstrümansız kalmış, ezilen bir halk pozisyonunda olan Kürtler için farklı bir değeri ve avantajı var. Hasebiyle enstrümansız bir müzik tipi olan dengbêjlik, Das’ın sözleriyle, Kürtler için bir haber bülteni, tiyatro sahnesi manasına geliyor. Das, Kürt müziğinin, Kürt lisanının devamlılığı açısından birebir vakitte bir refleks yahut bir var olma biçimini tabir ettiğini lisana getirerek şu değerlendirmede bulunuyor: “Çünkü müziğe işlenen her bir Kürtçe sözcük o lisanın yaşatılmasına yönelik bir atak de olmuş oluyor. Lakin şöyle bir durum var. Çağdaş kodların işlediği bir eksiklik var Kürt müziğinde. Yani işaret etmek istediğim şudur: Klasik, folklorik müziklerini yeni formlarla birleştirip sunmaya çalışıyor. Fakat şu anki toplumsal realite o klâsik müziklerin içeriklerinden çok bağımsız ve alakasız da olabiliyor. Örneğin, bir Kürt pınar veyahut çeşme başında birini seviyorken, günümüz şartlarında bu türlü bir şey olmasa da, bugün hala müzikal olarak sunduğu vakit bunun bir karşılığı olabiliyor. İşte müziğin bu türlü bir gücü var. Yani harman yerinde geçen bir müzik, 2022’de sunuluyor ve beşerler hala dinliyor. Onun günlük hayatta bir karşılığı olmamasına karşın hala dinlenebiliyor olması; bir, melodinin gücüyle alakalıdır, iki, o geleneğin yaşatılmasına veya sevildiğine yönelik bir şey söz ediyordur. İşte müziğin tam da bu türlü bir gücü var.”
‘KÜRTLERDE SİYASİ MÜZİK ÇAĞDAŞLAŞMANIN PARÇASIDIR’
Kürt çağdaşlaşmasını ve bunun Kürt müziğine yansıması konusunu da pahalandıran Kürt sanatçı Das, Kürtlerin çağdaşlaşma biçiminin Kürt müziğine de direkt tesirde bulunduğunu söylüyor. Das, bunun en başta siyasal tabanda ortaya çıktığına işaret ederek şunları söylüyor: “Kürtlerde müzik, siyasi tepkilerin biçimiyle özdeşleşmiş bir formda işliyor. Aslında Kürtlerin bugün siyasi argümanlarla müzik yapıyor olması, modernizmlerinin bir modülü olarak okunabilir. Bilhassa 90’lı yıllardan itibaren Mezopotamya Kültür Merkezi ile bir arada çağdaş Kürt müziğinin revaca girdiğini kabul edebiliriz. Zira enstrümantal olarak da, örneğin, elektro enstrümanlar, hâkim bir halde Kürt müziğinde yerini buluyor. Telaffuz olarak da, örneğin, işçi, emekçi, uğraş ile ilgili kavramlar, yani siyasi art planının tamamı kendini müziklerde gösterebiliyor. Modernizm bağlamında 90’larda Kürt müziğinde bu türlü bir dezavantaj da yaşanıyor. Örneğin, Ciwan Haco’nun sahneye çıkması, yanı sıra Koma Weten var. Kürtlerin birbirlerinden haberdar birleşik bölümünü bir tarafa bırakırsak, çoğunluğun bunlardan haberi olmamış. 90’lılarla bir arada bu biliniyor. Olağan ki Süleymaniye’yi, yani bilhassa İngilizlerin 1925’ten sonra Irak’taki durumundan ötürü Güney’i (Kürdistan Bölgesi) farklı bir formda ele almak lazım. Orada çağdaş Kürt müziği çok daha esaslı bir halde kendi toprağında yerini buluyor. Bunu da oradaki Batı tesirinin bir sonucu olarak ele alabiliriz. Fakat Türkiye’de 90’lı yıllarla birlikte öne çıkan bir çağdaş Kürt müziği vardır. Günümüz prestijiyle, artık asimilasyonun çok daha doruğa ulaştığı bir vakitte, çağdaş Kürt müziğini yalnızca müzikal formlar açısından ele alabiliyoruz.”
‘HALK ÇAĞDAŞ KÜRTÇE MÜZİKLERDEKİ TELAFUZU ANLAMAYABİLİYOR’
Bugün İzmir üzere bir Türkiye metropolünde yaşadığını, genel irtibatının çoğunlukla Türkçe olduğunu, lakin hala ferdi bağlantılarını Kürtçe yaşamaya çalıştığını belirten Yûnis Das, sanatsal bağlamda lisan ruhunu ve dinamizmini ayakta tutabilecek, üretime katkı sunabilecek çok geniş bir nesilden bahsedilemeyeceğini savunuyor. Müzik üretiminde dilsel boyutun kıymetinin altını çizen Das, Kürtçe sözlerin yanlışsız söyleminin Kürt müziği için taşıdığı değeri anlatmak için şunları lisana getiriyor: “Modern Kürt müziği dediğimizde datalı sözleri kullanacağız. Yani yeni oluşturulmuş sözleri kullanmak ne derece elverişlidir bilmiyorum fakat elbette biz bu lisanı kullanacağız. Tedavülde olmayan sözlere gereksinim duyarız. Ben müzikleri oluştururken değil de, bilhassa aranjmanlarını oluştururken tekrarlamalarda bu jenerasyonun da kendisini ilişkin hissedebileceği kolaylıklar sağlamaya çalıştım. Tekrarlarla, sözlerin yanlışsız söylemine yahut sözleri daha çok göstermeye yönelik hamlelerimle olsun, tamamı aslında albümün lisan boyutuna yönelik bir efordu. Kuşkusuz bu, müziği de daha nitelikli ve manalı kılıyor. Lakin maalesef makus örnekleri de var. Lisan söylemi güzel sağlanmadığı için çağdaş Kürt müziğinin tabanda yeterli bir karşılık bulmamasıyla ilgili negatif bir durum da var. Çok düzgün müzik üretilmiş, düzgün içerik üretilmiş olmasına karşın söylemin halk ortasında çok âlâ anlaşılamıyor olması çağdaş Kürt müziğinin önünde bir handikap olarak da duruyor. Ben bu çelişkileri de gördüğüm için daha çok telaffuza, klasik Kürt sözlerine, dilsel motiflerine büyük ehemmiyet verip çağdaş bir formda ihtimamla kullanmaya çalıştım.
