Ressam Mihri’nin izinde bir yolculuk: Mihri Rasim’in adı sanat tarihinde karanlıkta kalmıştır

Yönetmenliğini Berna Gençalp’in, yapımcılığını Berat Birinci, Yonca Ertürk ve Berna Gençalp’in yaptığı “Kim Mihri” belgeseli, Türkiye’nin birinci bayan ressamlarından Mihri Rasim’in hayatını ve milletlerarası ressamlık mesleğini bahis alıyor.

Farklı araştırmacıların ortaya çıkardıkları Türkçe, Eski Türkçe, İngilizce, İtalyanca ve Fransızca evraklardan yararlanılan belgesel, Mihri Rasim’in izini ressamın hayatını geçirdiği İstanbul, Roma, Paris ve New York kentlerinde sürüyor. 59. Antalya Altın Portakal Sinema Festivali’nde En Güzel Belgesel seçilen belgeselde ayrıyeten, özel ve kurumsal koleksiyonlardan alınan çok sayıda eser görseli, fotoğraflar ve gazete kupürleri kullanıldı.

Filmin ve Mihri Rasim’in kıssasını direktör Berna Gençalp, araştırmacı Hasret Gülin Dağoğlu ve sinemanın imalcileri Berat Birinci ve Yonca Ertürk’le konuştuk.

Ressam Mihri Rasim ile ne vakit tanıştınız? Mihri’yi anlatma ve belgesel fikri nasıl ortaya çıktı?

Berna Gençalp: Benim temelde ilgi duyduğum şey öyküler, kıssa anlatımı. Sinemanın bir kıssa anlatmak için imaj, ses, müzik ve kurguyu seferber ederek büyük imkanlar sağladığını düşünüyorum. Lakin tüm bu imkanların bayanlarla ilgili öykülerin anlatımında pek az kullanılmasından rahatsızım. Yalnızca sinemada değil masallarda, romanlarda, tiyatro oyunlarında da bu bu türlü. Listeyi uzatabiliriz. Halbuki bir izleyici ya da okuyucu olarak benim o öykülere de gereksinimim var, hepimizin var. Mihri’yle tanışmamdan çok evvel toplumsal cinsiyet çalışmaları alanından beslenmeye başlamıştım. 2012-2013 yıllarında İstanbul Modern’de katıldığım, Sanat Tarihçisi Burcu Pelvanoğlu’nun verdiği Türk Fotoğraf Sanatı Tarihi derslerinde Mihri’den haberim oldu. Burcu Pelvanoğlu anlatırken kendi kendime “Bu bir film!” dedim. Kurmaca yazmaya alışık olduğum için çabucak kurmaca sinema düşündüm, hatta yazdım ve Uçan Süpürge’de ödül kazandık o proje ile. Lakin daha sonra birinci adım olarak belgesel yapmamın daha yanlışsız olacağını anladım. Zira sanat etraflarında ya da bayan tarihini çalışanlar ortasında bile Mihri’den haberi olan çok az insan vardı.

Ressam Mihri’yi hiç tanımayan birine anlatacak olsanız, ressam Mihri Rasim kimdir?

Özlem Gülin Dağoğlu: Mihri Rasim (1885-1954), mesleği üç kıtaya ve elli yılı aşkın bir müddete uzanan ama şimdiye kadar göz gerisi edilmiş bir bayan portre ressamıdır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında İstanbul’da doğan Mihri Rasim, küçük bir yaştan itibaren istediğini elde etme konusunda inisiyatif sahibi olduğunu göstermiştir. İstanbul’da aldığı birinci sanat eğitimin akabinde, sanatsal gelişimini ilerletmek için Avrupa’da ikamet etti; devrin sanatsal aktifliklerine katıldı. İstanbul’a döndüğünde, 1914 yılında Osmanlı bayanları için bir hoş sanatlar akademisinin kuruluşuna imza attı. Daha sonra İtalya’ya yerleşmek üzere İstanbul’dan kesin olarak ayrılan Mihri Rasim, 1927 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne göç ederek New York’ta yaşamaya başladı. Portreleri ve eğitimci rolüyle Amerikan sanat ve edebiyatına katkıda bulunmaya devam etti.

Burada bir noktaya dikkat çekmek yerinde olacaktır. Kendisinden yaygın olarak “Mihri Müşfik” (Müşfik, birinci eşi Müşfik Selami’nin adıdır) olarak bahsedilse de, araştırmalarım uzun ve ulusötesi mesleği boyunca kendini tanımlarken hep Rasim soyadını kullandığını gösteriyor. Münasebetiyle Mihri Rasim olarak anılması çok daha yanlışsız olacaktır…

‘FİLMDE OLABİLDİĞİNCE ADİL DAVRANMAYA ÇALIŞTIM’

Çalışmanızın ve belgeselin çıkış noktası “Kim Mihri?” sorusu oldu. Pekala sizin için kimdir Mihri, hayatınızdaki yeri nedir? Ne kadar şey biliyoruz onun hakkında?

Berna Gençalp: Mihri’ye bakışım Hasret Gülin Dağoğlu, Mahinur Tuna ve Burcu Pelvanoğlu üzere araştırmacıların anlattıkları ile şekillendi. Hasret Gülin Dağoğlu uzman danışman olarak Mihri Rasim üzerine yazdığı doktora tezinden bulgularını paylaştı. Belgeselde, bilgi vermek ve his yaratmak istikrarını tutturmaya çalıştım. Tanınmayan tarihi bir kişilik anlatılırken emniyetli bilgiler aktarmak koşul. Öte yandan belgesel sinema, sesli/görüntülü bir ansiklopedi değil. Sinemanın aşikâr bir müddeti var, bu mühlet içinde belgeselin dramatik bir yapı da kurması gerek. Belgeselin üretimi sürerken sinemacı bir bayan arkadaşımla aramda şöyle bir diyalog geçti; ben, “Mihri’yi kahramanlaştırmak istemiyorum” dedim. O da buna kızdı, “Ama Mihri bunu hak ediyor, Berna” dedi. Aslında bayanlar o kadar kendi cinslerinin adilce anlatılmış öykülerinden uzak yaşıyorlar ki, bu reaksiyonuna bir yandan hak da verdim.

Yalnız bu “kahramanlık” sıkıntısını uygun düşünmek lazım. Bir kahraman fanatik bir tavırla ululaştırılan, yalnızca “zafer”leriyle aktarılan, insanüstü bir havaya büründürülen, kıssadaki öbür tüm bireyleri gölgeleyen biri olmak zorunda mı? Sinemada olabildiğince adil davranmaya çalıştım. Belgeseli izleyenlerin sinemadaki başka bayanların pahasını fark etmelerini de sağlamak istedim. Mihri hırslı, dinamik, yetenekli bir insan. Muvaffakiyetleri da var, başarısızlıkları da. Lakin bence problem zaferler kazanmaktan öte, hayatı dolu dolu yaşamakla ilgili. Mihri de bundan yaklaşık 100 sene kadar evvel yeteneğinin, aklının, dileklerinin peşinden giderek hayatı dolu dolu yaşamış bir insan, bir bayan.

‘MİHRİ RASİM ÜZERİNE ÇALIŞMAK DAİMA GELİŞEN BİR SÜREÇ’

Özlem Gülin Dağoğlu: Çok sevdiğim bir sanat tarihçisi olan Linda Nochlin’in tabir ettiği üzere, “araştırmalarımın ardındaki itici güç merak ve sorgulamadır”. Nochlin’in kelamlarına motamot katılıyorum… Ben de kendim için birebirini söyleyebilirim! Mihri Rasim ile müsabakam uzun yıllar öncesine dayanıyor. İnas Sanayi-i Nefise Mektebi üzerinde çalışırken Mihri Rasim’le tanıştım ve açıkçası kendisini çok merak ettim.

Fakat, şaşırtan derecede çok az birincil kaynağa dayanan bilgi vardı sanatçı hakkında. Türkiye dışındaki faaliyetlerine ve bilhassa de ABD’deki yirmi yedi yıllık mesleğine dair bilgi ve birincil kaynakların azlığı, şimdiye kadar onun hayatını ve mesleğini bir gizem ve trajedi havasıyla örtmüştü. Mihri Rasim’in görsel sanatlara ve bayanların hayat şartlarının güzelleştirilmesine yaptığı ufuk açıcı katkılar, ömür kıssasına derinlemesine yedirilmiş trajik, sefil ve pişmanlık dolu bir sonun gölgesinde kalmıştı. Halbuki hakkındaki sonlu bilgi muğlak, vakit zaman yanlış ve çoğunlukla ikincil kaynaklardan aktarılmıştı…

Böylelikle mesleğini, çalışmalarını ve muvaffakiyetlerini araştırmaya başladım. Doktora tezimden bu yana araştırmalarıma da devam etmekteyim. Mihri Rasim üzerine çalışmak, yeni bilgilerin ortaya çıkmaya devam ettiği, daima gelişen ve kapsamı genişleyen bir süreç. Tezimden bu yana bu yeni bilgiler ışığında kimi şeyleri değiştirdim, netleştirdim ve yerleşik bilgileri revize ettim ve revize etmeye devam etmek için çalışıyorum. Kimi doğruların yanlış olduğu ortaya çıktı; “bu olamaz” dediğimiz kimi şeyler ise gerçek çıktı… Mihri Rasim üzerine çalışmalar sona ermedi. Tersine, şimdi yeni başlıyor!

Mihri üzerine araştırma süreciniz nasıl geçti?

Özlem Gülin Dağoğlu: Birinci olarak, birçok kayıp noktanın izini sürüp birbirine bağladım ve bu sayede sanatkarın bilinmeyen bir portresi gün ışığına çıktı. Uçak biletlerinden göçmenlik dokümanlarına ve kaleme aldığı mektuplara kadar birçok yeni arşiv materyali ile sanatkarın şaşırtan, ulus ötesi mesleğini ve yeni bulgular ışığında yapıtlarını ele aldım ve alıyorum.

Araştırma parametreleri çok sayıdaydı ve birden fazla lisanda (örneğin Fransızcadan İngilizce İtalyanca ve Almancaya kadar birçok lisanda…) inceleme yapılmasını gerektiriyordu; bu da hem çetin hem de bir o kadar heyecan verici oldu. Bazen bunu Berna ile konuşurken, “Özlem, bu türlü bir yorumu lakin sen yapabilirsin” dediği oluyordu.

Hayatının son yirmi yedi yılını orada geçirmiş olmasına karşın şimdiye kadar en az bilinen ve en çok dramatize edilen periyodu olan Amerika yıllarını araştırarak işe başladım. ABD’de ortaya çıkardığım birincil kaynaklar, sanatkarın Avrupa kentlerinde ve İstanbul’da geçirdiği yıllara dair yeni araştırma noktalarını işaret etti. Yaşadığı her kentteki çeşitli arşivleri taramaya uğraş gösterdim. Mihri Rasim’in mesleğini ve yapıtlarını, içinde evrildiği milletlerarası sosyo-politik ve kültürel bağlamları dikkate alarak değerlendirmeye çaba ettim ve ediyorum.

Çalışmalarımın yapısı Mihri Rasim’in farklı istikametlerini gün ışığına çıkaran yeni arşiv kaynaklarından ve benim bu yeni bilgileri yorumlamamdan doğdu. Bununla birlikte, sanatkarla ilgili tüm arşiv malzemelerini incelemiş değilim. Mihri Rasim üzerine yapılan araştırmaları bir sona ulaştırmıyorum. Üstte da lisana getirdiğim üzere, daha fazla bir tartışma ve diyalog başlatmak; sorular sormak; eksik noktalara işaret etmek istiyorum.

‘KÖTÜ GİDEN İKTİSAT VE PANDEMİ, ÜRETİM İMKANLARIMIZI OLUMSUZ ETKİLEDİ’

Belgesel için çalışmalara ne vakit başladınız?

Yonca Ertürk: Sinemanın birinci tasarım etaplarını Berat ve Berna’dan biliyordum. Vakitle projenin içine girdikçe Mihri’ye çekiliyor insan. Kültür Bakanlığı takviyesi ve başka fonlara müracaatlarla ve tabi finans kademesi ile çalışmaya giriştik. 2016’da hem Bakanlık hem de Antalya Sinema Forum süratli ve olağanüstü başlangıçlar oldu. İkisinin de imale katkısı büyüktür. Moral dayanağı ve diğer fonlara başvururken verdikleri gücü de belirtmek gerek.

Filmin finansının büyük modülü bu birinci iki erken takviyedir. Çok tasarruflu ve dikkatli gittik. Takımlarımızla imal halimize uygun mutabakatlar yaptık. Çekimler yıllara yayıldığı için çok fazla insanın emeği, yardımları var. Kaca, Filmarka üzere başından beri yanımızda olan teknik ekipman takviyelerimiz var. Çok fazla stok fotoğraf ve dışa bağlı masrafımız olduğu için 2020 yılında gelen Amerikan Büyükelçiliği dayanağı kurtarıcımız oldu. Bilhassa posterlerimizde de gördüğünüz Mihri’ye ilişkin nadir fotoğraflardan birinin kullanım haklarını satın alabildik.

Son etapta yeniden Antalya Sinema Forum’dan Renk ve Ses Post Yapım dayanağını kazandık. Postbıyık sayesinde post etabını bitirdik.

Berat Birinci: 2015 yılında ben projeye üretimci ve animasyon direktörü olarak dahil oldum. Başta Kültür Bakanlığı belgesel üretim takviyesi ve yurtiçi, yurtdışı pitching platformlarına başvurarak ilerlemeye başladık. Birinci başta kısa sinema mi yoksa kurmaca mı olsa üzere fikirler vardı. Yonca’nın da katılması ile birlikte uzun metraj belgesel sinema olarak yapılmasına karar verdik. Finansal kaynaklarını bulmak hiç kolay olmadı. Takımda herkes projeye canı gönülden dayanak olarak, emeğinin tam karşılığını almasa da projenin içinde olmaktan zevk alarak elinden geleni hatta fazlasını yaparak çok büyük katkı sağladı. Harcamalarımızı yaparken tekraren düşünerek yaptık. Yerli-yabancı hibelere ve bir sürü yere tekraren ne alabiliyorsak almak üzere başvurduk. Bilhassa yurtdışı çekimlerimiz, liranın inanılmaz bedel kaybetmesi nedeniyle bizi bilhassa çok zorladı. Ortak üretimci ve üretim imkanlarımızı çok berbat giden ekonomimiz ve pandemi süreci olumsuz etkiledi.

‘ZİHNİMDE ŞEKİLLENEN MİHRİ’NİN KARŞILIĞI BELGESELİN ANİMASYON BÖLÜMLERİ’

Animasyon kısımlarda Mihri Rasim rolünde Feride Çetin yer alıyor. Çetin ve Ressam Mihri’yi bir ortaya getirme fikri nasıl oluştu?

Berna Gençalp: Mihri ile ilgili kurmaca, kısa belgesel ve uzun metraj belgesel üç başka proje geliştirdim. Hepsinde de animasyona yer verdim. Animasyonun sanatsal bir söz biçimi olarak çok tesirli olduğunu biliyorum. İsim annesi olduğum Canlandıranlar Festivali’nde de 10 yıldır bağımsız animasyon sinemasının en çarpıcı örneklerini izleyiciye sunuyoruz. “Kim Mihri” belgeselinde çokça tetikleyici soru soruyorum fakat Mihri ile ilgili karar cümlesi pek az kuruyorum. Mihri’yi, sanatçı hakkında özel ve derinlikli araştırmalar yapmış şahıslar anlatıyor. Benim zihnimde şekillenen Mihri’nin karşılığı, belgeselin animasyon kısımları. Oyuncu Feride Çetin ile beni yapımcılarımızdan Yonca Ertürk tanıştırdı. Enteresandır, biz tanıştığımızda Feride Çetin’in Mihri’den esasen haberi vardı, bundan çok memnun olmuştum. Sağ olsun, Feride Çetin rotoskop tekniği için yaptığımız çekimlerde Mihri’yi canlandırdı. Eleni Lomvardou da tüm sinemanın ve animasyon kısımların müziklerine imza attı. Animasyon Mihri kısımları müzikleriyle bir arada sinemanın en özgün yanlarından birini oluşturuyor.

Çekimler ne kadar sürdü, ne üzere zorluklar yaşadınız?

Berat Birinci: Yıllara yayılarak ilerledi. Birtakım bireylerle çekimler birkaç kere yapıldı. Uzun çekim ve üretim müddetlerine animasyondan alışık olmama karşın bütçesi bu kadar sonlu uzun metraj bir belgesel sinema için “Kim Mihri”nin üretimi uzun sürdü. Atlas’ tan Ahmet beyin dediği üzere “belgesel sinemanın üretimi hiçbir vakit bitmez, orta verilir”. Animasyon direktörü olarak da animasyon imal sürecinden de biraz bahsetmek isterim… Sinemanın üretim mühletinin uzaması animasyon kısımların üretilmesi için bir avantaj oldu. Başlarda farklı tekniklerle değişik denemeler yaparak güzel bir on hazırlık periyodu geçirdik. Bu sonrasında avantaj elde etmemizi sağladı. Pandemide üretimi uzaktan sürdürebildik.

Yonca Ertürk: Çekimler yıllara yayıldığı için en büyük zorluk orta devirlerdi. Stantlara, konuklara, özel günlere nazaran planladığımız çekim günlerinde takımların sürekliliğini sağlamak aslında sıkıntı bir iş. Bütçemiz de çok kısıtlı olduğu için yaratıcı fikirler bulmak zorundaydık. Bir iki çekim gününü planlayınca da olabildiğince verimli bir biçimde bir çok şeyi kapsamaya çalıştık. Yurtdışı çekimleri çok kısa ve Berna’nın bazen tek başına gidebildiği çekimler oldu. Bu kentlerdeki birçok sinemacı arkadaşımız üretim ve kamera takımlarımıza katıldı, böylelikle Paris, Roma ve New York setleri yapılabildi. Salt Galata’daki Mihri standı muhakkak olduğunda çekimler neredeyse sonlara gelmişti lakin olağan ki sergiyi beklemeye karar verdik. Çekim müddetini esnek bırakmak, Mihri’ye ve konuşanlara bağlı olarak tasarlamak gerekti ve bunun çok yararını gördük. Kimi setleri birleştirdik, kimilerini erteledik. Kurgu müddetince bile ortamızda, Mihri’yle ilgili bugün bir şeyler bulunsa, çabucak masraf çeker miyiz diye şakalaştık. Sanırım bu yüzden en zoru, çekimlerin artık hakikaten bittiğine karar vermek oldu diyebilirim.

‘MİHRİ RASİM BİRİNCİ OSMANLI-TÜRK BAYAN RESSAM DEĞİLDİ LAKİN BİR ÖNCÜYDÜ’

Mihri Rasim’in sanat dünyasındaki yeri nedir?

Özlem Gülin Dağoğlu: Mihri Rasim, tipik olarak bayan sanatkarlara atfedilen kategorileri aşmıştır. Sanatsal pratiğini geliştirmek için kültürel ve siyasi alanlardan üst seviye şahsiyetlerle ulusötesi bir ağ kurdu. Sanatçı kimliğini, toplumsal ve siyasi temaslarını portre çalışmaları aracılığıyla geliştirdi. Yirminci yüzyılın birinci yarısına damgasını vuran isimleri resmetti. Kitabımda da bunu göstermeye çalışıyorum: Mihri Rasim’in çağdaş çağın böylesine kıymetli şahsiyetlerine erişim sağlamadaki muvaffakiyetini elde eden sanatkarlar enderdir. Bayanların durumunun güzelleştirilmesine katkıda bulunmak da mesleğinin kıymetli bir kesimi oldu.

Burada bir diğer değerli noktaya daha vurgu yapmak gerekir. Mihri Rasim birinci Osmanlı-Türk bayan ressam değildi fakat katiyetle büyük bir öncüydü. Tartışma yaratmaktan da çekinmedi. Mihri Rasim, kapsamını yeni yeni kavramaya başladığımız ölçüde çok hırslıydı ve iddialıydı. Çok çalışkan ve üretken bir sanatçıydı.

“Kim Mihri”, tahminen de hiç tanınmayan bir bayan sanatçıyı ortaya çıkartarak izleyicilerle buluşturuyor. Bu belgeselin tahminen de bir şeyleri değiştirebilecek bir birinci adım olduğunu söyleyebilir miyiz?

Berna Gençalp: Mihri üzere kendi alanında kıymetli bir varlık göstermiş lakin sonradan hak ettiği halde anılmayan çok fazla bayan var. Onları tanımanın, hak ettikleri halde onları anmanın toplumsal hayattaki dengesizlikleri gidermede bir yararı olabileceğini umuyorum.

‘MİHRİ RASİM’İN BİR BAYAN VE SANATÇI OLARAK MUVAFFAKİYETLERİ, BİRDEN FAZLA BİREYE İLHAM OLACAKTIR’

Mihri Rasim’in öyküsü bugüne kadar kitaplarda karşımıza çıksaydı, hatırlansaydı bayanların hayatına ne üzere tesirleri olurdu?

Özlem Gülin Dağoğlu: Kendi jenerasyonundan pek çok bayan sanatçı örneğinde olduğu üzere, Mihri Rasim’in de ismi sanatın tarihinde karanlıkta kalmıştır. “Kim Mihri” belgeselinde de lisana getirdiğim üzere, Mihri Rasim kaybettiğimiz birinci bayan sanatçı değil, bulduğumuz birinci bayan sanatçı da olmayacak. Ama giderek gelişen, ufuk açıcı ve ilham verici çalışmalar, bayanların sanata, kültüre ve topluma sağladığı değerli katkıları ve muvaffakiyetleri aydınlatıyor. Bunu vurgulamak çok kıymetli. Gayem, bu süregelen ve hayli kıymetli eforlara bir katman daha kazandırmak.

Mihri Rasim, Avrupa’da ve daha sonra ABD’de sanatını muvaffakiyetle icra etmiş lakin bu yolda birtakım büyük pürüzlerle karşılaşmıştır. 1930’lu yılların başında büyük zorluklar yaşadığı bir gerçektir. New York’a varışından iki yıl sonra, Büyük Buhran tüm dünyada ekonomik sistemi yıkıma uğrattı ve trajik bir krize yol açtı. Bir göçmen, bir bayan ve bir sanatçı olarak Mihri Rasim, buhranın global merkez noktası olan New York’ta çok yakın bir menzilden tesirlerine tanıklık etti, göğüs gerdi. Karşılaştığı zorlukların şiddetine karşın üstesinden gelmesini başardı. Gün ışığına çıkardığım arşiv bilgileri, mefkuresine ulaşma eforunun Mihri Rasim’i hayatının bu güçlü devrinin üstesinden gelmeye ittiğini gösteriyor.

Mihri Rasim’in kararlılığı, azmi ve cüreti, öbür bir deyişle bir bayan ve bir sanatçı olarak mesleği, yapıtları, muvaffakiyetleri mutlaka birden fazla bireye ilham kaynağı olabilirdi ve olacaktır.

‘KADINLARIN VE ERKEKLERİN İSTİKRARLI VARLIK GÖSTEREBİLECEĞİ ÖYKÜLERE GERÇEK AÇILMAK İSTİYORUM’

Mihri’nin hayatını kurgu olarak da bir üretimde izleyecek miyiz?

Berna Gençalp: Evet. 2015 yılında Berat Birinci ile katıldığımız Uçan Süpürge’de “Mihri Yolda” isimli uzun metraj kurmaca senaryo projem ödül aldı. Artık o senaryo üzerinde tekrar çalışıyorum. Lakin anlatılmaya kıymet çok kıssa var, bayanların ve erkeklerin daha istikrarlı varlık gösterebileceği öykülere hakikat açılmak istiyorum.

Yeni projeleriniz var mı?

Berna Gençalp: Bundan sonra hem belgesel hem de kurmaca yapmak niyetindeyim.