Geçmişten günümüze insanın geleceği merak etme kederi daima var oldu. Sihir, büyü, fal, kehanet üzere uygulamalar insanlığın birinci periyotlarından günümüze kadar toplumların inanç dünyalarında ve kültürlerinde yer edindi.
Falcıların gördüklerini yorumlama biçimi toplumdan topluma ne tıp farklılıklar gösteriyor? Şamanik toplumlarda şifacı bayanların toplumsal statüleri nasıldı? Yunan ve Roma dünyasında epigrafik ve edebi kaynaklar fal ve büyü hakkında bize neler söylüyor? Tüm bu soruların cevaplarını almak üzere oyuncu, şair ve tarihçi Pelin Batu ile söyleştik.
‘COĞRAFYA NE KADAR SARP İSE RABLER O KADAR ACIMASIZDIR’
İnsanın falcılığa başvurması, bilinmeyenden ve meçhullükten korkmasıyla alakalı görülüyor. Falcılığın bu ruhsal tarafı tarihî geçmişini nasıl etkilemiştir sizce? İnsanın konfor arayışında nasıl bir rolü olmuştur?
İnsana birinci günden itibaren dehşetleri istikamet vermiştir. İnsan, endişeleri sayesinde bu tehlike dolu ve ürkütücü dünyada var olmaya çalışmış bir mahluktur. Düşünün, “gece” ateş keşfedilmeden evvel ne korkutucu ve öldürücüdür. Fala ve büyüye başvurması, anlamsızlığa mana verme gayreti, baht ilah (/ça)larını baştan çıkartıp hile yapma teşebbüsüdür. Pek çok mitolojik inanç ve hikayede gördüğümüz üzere onlar bizim ipimizi kesmeden evvel onları sorgulama, aklını çelme denemesidir.
Yani konfor çok daha sonra gelir; evvel var olma uğraşı vardır. Coğrafya ne kadar sarp ise, ırmaklar ne kadar yırtıcı ise, dinlerin ilahları da o kadar hoyrat ve acımasızdır. Hasebiyle, falcılar, bu kaypak ve oyunbaz rablerin, Loki, Eres yahut Laverna üzere hileci varlıkları, Fortuna üzere talih rablerinin anlaşılmaz davranışlarına mana kazandırma ve ruhsal olarak rahatlatma gayretindedir.
‘ZERDÜŞTLERE NAZARAN HAYAT KUTSAL ATEŞTEN DOĞDU’
Falcıların gördüklerini yorumlama biçimi toplumdan topluma ne cins farklılıklar gösteriyor? Ya da falcılık bir formda öğrenilen ve jenerasyonlar uzunluğu aktarılan bir şey mi?
Dünyanın farklı toplumlarında çok tuhaf şeyler “okunup” geleceğe dair bilgi kaynağı olarak kullanıldı. Ateş bizim varoluşumuz için değerli bir güç olduğundan, ateş okuması pek çok toplumda görülür. Kurban edilen bir canlının ateşinin etrafında dolanan birinci falcılar, alevlerin haline nazaran geleceğe dair bilgiler vermiştir. Pyromancy denilen bu tıp falcılık birbirinden bağımsız pek çok toplumda uzunluk gösterir. Ateş bazen bir ilah, bazen yiyip, içip nefes alıp ölen bir canlı olarak algılandığı için, bu gücü yorumlayanlar geleceği okuduklarına inanmışlardır. Eski Zerdüşt ritüellerinde ateşin ehemmiyetini ateş sembolünün tapınak ve sanat yapıtlarındaki öne çıkışından görüyoruz. Zerdüştlere nazaran hayat kutsal ateşten doğdu, onu okumak da en değerli falcılık metotlarından biriydi. Örneğin, Tevrat ve Eski Ahit’te Musa’nın “Yanan Çalı sahnesi”, eski mitlere bir gönderme olarak da yorumlanabilir. Japonya, Tibet ve antik Çin’de ateşe kemik atılıp çıkartılır, kemikte oluşan çatlaklar ve formlara nazaran falcılık yapılırdı. Birtakım toplumlar da ateşi değil, ateşten çıkan dumanı yorumlardı.
Antik Mısır’da birinci görülen ‘scatomancy’ isimli falcılık biçimi, dışkı formlarından yola çıkarak kehanette bulunur. Eski Mısırlı falcılar, bok böceklerini dikkatlice gözlemleyip topların biçimlerine nazaran yorumda bulunurlardı. Bugün dünyanın türlü müzelerinde bu kadar bok böceği sembolü ve taşı görünce vaktin büyücüleri aklımıza gelir. Haruspex isimli falcılık tipi ise hayvanların iç organlarına bakarak yapılırdı. Çoklukla tavuk, horoz ya da koyunlar kurban edilir, bilhassa ciğerleri ve bağırsaklarına bakılarak gelecek iddialarında bulunulurdu. Kimi imparator yahut imparatoriçeler yeni bir kent inşa ettirmeden evvel hayvan kestirip yanlışsız yeri tespit ettirirdi. Bu çeşit falcılığı pek çok toplumda görüyoruz.
Antik Yunanlılar, karnımız ya da midemizden çıkan seslerin ölülerden geldiğine inandıkları için bu sesleri dinleyip yorumlayan falcılar vardı. Gastromancy denilen falcılık cinsinde ekseriyetle geleceğe dair bilgiler fısıldanırdı. Farelerin sesi üzerine gelecekten bildiri aldığına inanan Romalılardan, horozların tahıl didiklemesinden niyet okuyanlara kadar örnekleri çoğaltabiliriz. Kimi falcılık alışkanlıkları nitekim absürttür lakin işin özü daima birebirdir: Doğayı didikleyip okumak, belirsizliğe biçim verip anlamlandırma eforu.
‘ŞAMAN BAYANLAR BUGÜN DE PEK ÇOK COĞRAFYADA KARŞIMIZA ÇIKIYOR’
Şamanik toplumlarda şifacı bayanların ne tıp misyonları vardı ve toplumsal statüleri nasıldı?
Her ne kadar Mircea Eliade’ye nazaran bayan şamanlar erkek şamanlardan sonra türemiş olsa da arkaik toplumlardaki atasözleri ve arkeolojik bilgileri göz önünde bulundurduğumuzda şifacı bayanların büyük bir rolü olduğunu görüyoruz. Bir Chukchee kelamına nazaran “her bayan tabiatı itibariyle şamandır.” Moğolistan ve Gabon üzere yerlerde birinci şamanın bayan olduğu söylenir, antik Çin, Japonya’da şifacı bayanlar ön plana çıkar. Günümüzde Kore, Güney Afrika yerlileri ve Kaliforniya’daki Karok ve Yurok kabilelerinde şamanik gelenekten gelen bayanlara hâlâ rastlarız. Pek çok toplumda erkek şamanların bayan kıyafeti giymesi soru işareti uyandırır: Sanki bu bayan tabiatına öykünüp ilahlara yakınlaşma teşebbüsü müdür yoksa birinci şamanların bayan olmasına bir gönderme midir? Antropologlar aşikâr ki bu bahiste çeşitli fikirlere sahip.
Şaman toplumlarında bayanlar hem şifacı hem de geleceğe dair kehanette bulunan saygıdeğer varlıklardı. Çin’deki Wu şamanları davul ve flütlerin eşliğinde dans edip transa girer, bedenine öteki dünyalardan ruhları davet edip kehanetlerde bulunurdu. Kimisi ateş üflüyor, kimi kılıç yutuyordu. Anadolu’yu ziyaret eden eski Greko-Romen gezginler Kapadokya’daki Kastabala bölgesinde Artemis Perasya’nın nedimelerinin yanan korlar üzerinde yürüyüp hiç ziyan görmediklerini, bu nedimelerin geleceği okuduğunu yazmışlardır.
Dolayısıyla şaman bayanların şifacı rolleri pek çok toplumda karşımıza çıkıyor. Tekrar pek çok toplumda “hayat ağacı” sembolü ile ilintililer. Zira bulundukları yerdeki rolleri yalnızca kabilelerinin temel sıhhat sorunlarını çözüp gelecek analizlerinde bulunmak değil, öfkeli ilahları dinleyip fırtınalarını dindirmek olduğu için doğayı ve onun tüm ilaç ve zehirlerini yeterli okumak ve kullanmak durumundalar. Afganistan, Güney Kazakistan ve Ukrayna’da yapılan arkeolojik hafriyatlarda ortaya çıkan şaman taçları ve süsleri, aynaları, tılsım ve muskaları bize bu bayanların yalnızca nasıl göründüklerini değil ritüellerinin nasıl olabileceğine de işaret ediyor. Bulunan müzik enstrümanları bize şaman ritüellerindeki kıymetini gösteriyor. Bugün pek çok şaman ayininde misal enstrümanlar kullanılıp transa giriliyor. Tunus’taki Darwisa şamanları cin çarpmış insanları uygunlaştırmak için dans ediyor, şamanik dans esnasında hangi cinin hastalık getirdiğini saptayıp onu men ettiğine inanılıyor. Kimi şaman bayanlar ellerini hastalar üzerinde gezdirip onları güzelleştiriyor. Bazıları de yağmur duaları dillendiriyor. Pek çok şaman ayininde ölülerle irtibata geçilip onlardan bilgi alındığı söylenir. Şaman bayanlar “ulu anneanneler” ile irtibata geçip kendinden geçiyor, ölüler diyarına gittiklerini sav edip oradan bilgi taşıdıklarını söylüyor. Yerli toplumların bu ritüelleri onları fetheden tek dinli güçler tarafından cadılıkla itham edilip yok edilmeye çalışıldıysa da görüldüğü üzere Peru’dan tutun Afrika’ya pek çok coğrafyada karşımıza bugün de çıkıyorlar.
Cadılık ve büyücülük yaptıkları argüman edilenler engizisyon mahkemelerinde yargılanıyordu. ‘BÜYÜ BARINDIRAN METİNLER SIK SIK İMHA EDİLMİŞTİR’
Sizin antik devirlerde fal ve büyü konusunda araştırmalarınızın olduğunu biliyoruz. Yunan ve Roma dünyasında epigrafik ve edebi kaynaklar fal ve büyü hakkında bize neler söylüyor?
Çok düzgün şeyler söylemiyorlar! Her türlü barbarlığı Yunanistan’ın dışındaki memleketlere atfeden Herodot, büyücülüğün kaynağını Zerdüştlere atfederek karanlık ritüellerin Mısır üzere yerlerden öğrenildiğini müellif. En sevdiğim müelliflerden biri olan Pliny M.S. 77-79 yılları ortasında yayımladığı Naturalis Historia isimli garabetlerle dolu ansiklopedik kitabında büyücüleri ve falcıları hiç de âlâ bir ışıkta resmetmez. Şairleri harika cumhuriyetinden meneden Eflatun, Sempozyum isimli yapıtında Atina büyücüleri kötülemekle birlikte Eros isimli aşk ilahının sözcüsü olduklarına işaret eder. Şaşırmamak gerek, ne de olsa bugün dahi pek çok insan falcılara aşk-meşk sorunları için başvurur, burçları o yüzden okur.
Tarih boyunca pek çok toplumda büyücüler ve falcılardan korkulmuş, Odysseus’tan gördüğümüz üzere Circe, Medea üzere bayanların güçlerinden sitayiş ile bahsetmek bir yana ürkütücü öykü ögesi olarak kullanılmıştır. O yüzden de periyodik olarak büyü barındıran metinler, kitaplar ve tılsımlar sık sık imha edilmiş, pek çok kutsal kitapta falcılık şeytan işi diye yasaklanmış ve kötülenmiştir. Falın günah olduğu söylenmiştir zira lakin karanlık güçlerin bizim talihimize çelme takma gücü verebildiğine inanılır.
‘HASTA TAPINAĞA BİR KOYUN YA DA TAVUK GETİRİRSE NE ALA!’
Delphi Apollon Tapınağı. Antik Yunan’da pek çok kutsal yer falcılık için kullanılıyordu. Dinî olmanın ötesinde siyasi bağlantıları belirleyen bir merkez olan Delphi Apollon Tapınağı’nda gerçekleşen kehanetler hakkında ne cins bilgilere sahibiz?
Anadolu’da Delphi üzere pek çok Apollon tapınağının kehanet merkezi olduğu biliniyor. Burada beşerler geleceğe dair sorularını kuyulara sorup Apollon’un rahip ve rahibeleri tarafından yorumlatıyorlardı. Fakat bu yerlerin şifa dağıtma özelliği daha ilgi caziptir. Asklepionlara ekseriyetle sıhhatinden ümidi kesmiş beşerler geliyor, bila-bedel tedavi oluyorlar, nasıl mı? İnsanlara ekseriyetle bir cins uyuşturucu verilip ya yılanlı odalarda ya yalnız başına inzivaya çekilmeleri sağlanıyor, gece boyunca gördükleri hayallerinde şifa rableri gelip onlara bedenlerinde ne cins bir sorun olduğunu anlattıktan sonra bu “rüya” ya da translarda gördüklerini Apollon’un rahiplerine anlatıyorlar böylelikle tedavi süreci başlatılıyor. Velhasıl, hastaların kendilerini dinlemeleri sağlanıyor ve ona nazaran şifa dağıtılıyor. Bunun üzerine düzgünleşmiş hasta tapınağa bir koyun ya da tavuk getirirse, ne ala!
Delphi tapınakları Homeros’tan da bildiğimiz üzere savaşlardan yahut değerli kararlar vermeden evvel gidilen, fikir danışılan bir merkez. Bizim çağımıza daha yakın olan sultanların müneccimleri, Romanoff’ların Rasputin’i, Reagan’ların astrologları neyse Apollon Tapınağı da o denli bir yer!
‘BU DÖNÜŞÜMÜN NEDENİ ELBETTE KORKU’
Orta Çağ devrinde cadı avlarının birinci kurbanları bayanlar oldu. Büyücü oldukları argüman edilen binlerce bayan azap görüp, yakılarak öldürüldü. Pekala, antik kültürlerin hürmet duydukları bilge bayanlar Orta Çağ’a gelindiğinde nasıl oldu da cadılara dönüştü? Çağlar boyunca her türlü berbatlığın nedeni ve uygulayıcısı olarak bayanın görülmesi neden? Ve bu dönüşümün nedeni ne sizce?
Engels’e nazaran insan avcı-toplayıcı toplumdan tarım toplumuna geçtiği anda eşit toplum olmaktan çıkıp ataerkil yapıya geçmiştir. Bugün pek çok antropolog aslında hiçbir vakit anaerkil toplum olmadığına inansa da ana tanrıçaların diyarlarında bayanların daha güçlü olduğuna inananlar hâlâ mevcut. Kısacası, yasalar ve yazı ile tanıştığımızda bayanın en temel haklarının gasp edildiğini, okuma-yazma, oy kullanma, seçme ve seçilme haklarının büsbütün ellerinden alındığını Hammurabi kodlarından görüyor, Roma hukukunda devamını okuyoruz.
Burada dini kaynaklarda Lilith’ler doğuyor, Adem’le eşit olmayı talep eden bir bayanın cennetten kendi isteği ile ayrılıp birinci cadıya, bebeklerle beslenen bir mahlukata dönüşmesine tanıklık ediyoruz. Selefi Havva, yılan tarafından baştan çıkartılıp Adem’le birlikte cennetten kovuluyor. Hatalı kadın… O elmayı ısırmasa, masumiyet çağına devam edeceğiz! Bu ortada zavallı elma, o periyotta olmamasına karşın yılanın baş çıkartıcı meyvesi olarak pamuk prensesleri cezbetmeye devam ediyor. Bu dönüşümün nedeni elbette kaygı. Örneğin, bayan güçlenince tüm erkeklerin gücünü ellerinden alabileceğini yazmış Aristo üzere felsefeciler. O yüzden haklarını tümden elinden alarak tehlikeyi uzakta tutmaya çabalamışlar. Orta Çağ sanıldığı üzere tümden karanlık değil, Hildegard von Bingen üzere bayanlar kiliseye baş tutup kendi kiliselerini kurmuşlar. Fakat natürel dediğiniz üzere cadı avları da bu çağda başlamış, neredeyse 19. yüzyıla kadar devam etmiş. Neden? İktisat, toplum histerisi ve birtakım “best-seller” kitaplar yüzünden. Öldürülen bayanların büyük bir çoğunluğunun Almanya’da olmasının nedeni, cinsellikle kafayı bozmuş bir rahibin “cadı-avlama kılavuzu” niteliğindeki meczup saçması Malleus Maleficanum (Tanrıların Çekici-1487) yapıtı sayesinde bayanlar vahim mahkemelere çıkartılıp testlere tabi tutulmuş ve natürel ki fizik kanunlarına yenik düşüp kurban edilmişlerdir. Bir komşu başkasının mülkünü istiyorsa, bir koca karısından kurtulmak istiyorsa, diğer bir bayan oburunu ortadan kaldırmak istiyorsa, bahtsız bayanı cadı olarak suçlaması kafiydi. Bayanı dev bir taşa bağlayıp, suya batınca cadı değilmiş diyorlar, batmazsa cadı olduğu için yakılıyordu.
Kadının gücü erkeğin cinsellik ve iktidar arayışına zıt görüldüğü için orta çağlarda vagina dentata ya da dişli vajina kavramı ortaya atılıyor. Erkeğin iktidarını bayan çalacak diye o denli korkuluyor ki bayanlar ya cadı ya da yalnızca çocuk doğurup bakmakla yükümlü ikincil seks aracı olarak hayatlarına geri planda devam ediyorlar. Dururlar mı, durmazlar! Kıssa tıpkı formda devam ediyor…
‘TEK İLAHLI DİNLERİN YARADANI BU OYUNLARA GELEMEZDİ’
Tek ilahlı dinler öncesinde falcılık ve kehanet inancın merkezinde ve muteberken tek ilahlı dinler falı neden tehlikeli bulup, günahın merkezine aldı?
Çok ilahlı pagan dinlerinde ilahlar beşerler üzerine bina edilmişti. Beşerler kadar değişken, duygusal, öfkeli, cilveli ve güvenilmez olan bu ilahlarla oyun oynanabilir, sevişilebilir, raks edilebilirdi. Gazaplarına uğranınca devayı onların kutsal tapınaklarına armağanlar verilerek, Zigurat ya da kehanet merkezlerine küçük kekler, altın yahut hayvan sunularak gönülleri alınmaya çalışılır, sorun kapanırdı.
Tek ilahlı dinlerin ilah ya da Allah’ı ise bu çeşit oyunlara gelemezdi! Bize iki yol sunuldu: Yanlışsız yoldan gidersek cennete gideceğimiz, saparsak cehennemi boylayacağımız söylendi. Bu yoldan bizi şaşırtan, eski dinlerin ritüellerini tekrarlayan cadılar, falcılar yahut şamanlar yaftalanıp cezalandırıldı. Neden tehlikeli buldu, zira eski dinlerin devamı manasına geliyordu. Ayrıyeten bilinmeyene burun sokarak ilahın işine karışmış oluyorlardı. Fakat ilah bilebilirdi geleceğimizi, alın yazımızı, falcıya ne oluyor ki?
‘İLK GÜNDEN İTİBAREN SORULARIMIZ CEVAPLANMIŞ DEĞİL’
Son bir soru soralım… Kahve falını dinlemeyi seven birisi olarak ben de merak ediyorum. İnsanların çağdaş toplumlarda bile fala ve falcılığa inanmalarının sebebi kehanetlere olan inanç mı yoksa geleceğini yönlendirmedeki çaresizliği mi? Ne dersiniz?
Çaresizlik ve merakın birleşiminden kaynaklandığını düşünüyorum. İnsan bilinmeyene karşı her vakit merak duyar, kurcalar. Bu güya tabiatımızda var. Ve birinci günden itibaren sorularımız hâlâ cevaplanmış değil, o yüzden kaşımaya devam ediyoruz. Merakımız her daim kabarıyor. Yeni bilimsel açıklamalarla birleştirilip güç ve fizikle açıklanmaya çalışılsa da bilinmeyen pek çok şey bizi büyülemeye devam ediyor.
Çaresizlik kısmına gelince, bu ölümlü dünyada saadet ve sıhhat peşinde koşan pek çok biçare beşer, tahminen bir formda geleceğe dair bir bilgi alırsa daha inançta hissedeceğini, şanslı günlerinde iş yaparsa daha güzel olacağını, yıldızların seslerini dinlerse daha keyifli olacağını düşünüp huzur buluyor ki dünyada fal sanayisi dayanılmaz paralar kazandırıyor. Benim görüşüm şöyle: Fala inanma, falsız kalma! İnanmasam bile eğlenceli bulduğumdan ben de kırk yılda bir kahve falıma baktırıyorum. Bir inanabilsem, katiyetle hayat daha renkli olurdu…
