Osmanlı dönemi fal geleneği ve falnameler

Kaşgarlı Mahmud, fal sözünü birinci Türk kaynaklarından biri olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ‘falcılık, kahinlik bir kimsenin gönlündeki yeri bilmek’ olarak açıklar. Münasebetiyle İslamiyet öncesinde fal kıymetli bir yer tutmaktadır. Bu süreçte kuşların uçuşu, ateşin yanarken çıkardığı sesler, insanların uzuv hareketleri, hayvanların sesleri, çeşitli bakliyatlarla bakılan fallar, su, kum, çiçek falı, üzere birçok fal çeşidi ortaya çıkar ve durum müşahedelerine nazaran olumlu yahut olumsuz çıkarımlar yapılır.

Geçmişten günümüze kadar uzanan fal geleneği İslamiyet’in kabulü ile birlikte de devam eder. Lakin fal bakmak İslam inancında haram sayılmasına karşın zorda kalınan durumlarda yalnızca ‘tefe’ül’ (hayra yorma) uğraşı olarak sürer.

Bir Kur’an falnamesinde yer alan ayetler ve bunların delâlet ettiği sonuçları ‘evet hayır’
şeklinde belirten bir cetvel. Süleymaniye Kütüphanesi.

Ayet ve hadisleri incelediğimizde Hz. Muhammed’in kahinleri ve kehanetleri güzel karşılamadığını söyleyebiliriz. Cahiliye periyodunda hayvanların çıkardığı seslerden, tabiatın ve insanın hallerinden mana çıkarıp gelecek yorumu yapılmasını yasakladığı bilinmektedir. Hatta fal ve gibisi uygulamalara yönelen bireylerin ibadetlerinin makul bir mühlet kabul edilmeyeceği ayet ve hadislerle belirtilmiştir. Zira İslam’da ‘gayb’ın sadece İlah tarafından bilineceği inancı vardır.

Türklerin İslamiyet’i kabulü ile birlikte terk edilen yollar olduğu kadar ‘tefe’ül’ hayra yorma tarzı ile birçok fal çeşidine bakılmaya devam edilir. Örneğin suya, aynaya, resme, gökyüzüne, köz ve tütsüye bakarak doğayı, insanı yorumlama geleneği su, fotoğraf, kahve, yıldız fallarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

KUR’AN-I KERİM’LERİN ART SAYFALARINDAKİ FAL CETVELLERİ

Nasıl fal bakılacağının anlatıldığı fotoğraflı ya da fotoğrafsız Arapça, Farsça ya da Türkçe kitaplara ‘falname’ ismi verilir. Falnameler kendi içlerinde çeşitli kümelere ayrılır. En çok kullanılan cinsler ortasında ‘Kur’an falnameleri’ karşımıza çıkar. Kur’an falnameleri, Kur’an harflerinin ve Kur’an ayetlerinin yorumlanması ile bakılan falnamelerdir. Farsça düzenlenmiş metinler cetvellere yerleştirilerek yorumlanır ve bu cetveller Kur’an-ı Kerim’in art sayfalarında bulunur. Bir başka çeşit ise kura falnameleridir; bu falnamelerde sayı ve harflerin bulunduğu cetveller yer alır. Cetveller üzerine atılan zarla, harfin geldiği sayının fal yorumuna gidilir. Atılan zar, gelen harfin yahut sayının delalet ettiği yıldızlara, hayvanlara, bitkilere ve onların sevk ettiği peygamberlere gönderilerek ‘gayb’dan haber verir.

Fal bakacak kişi, evvel abdest alıp akabinde üç defa İhlas Suresi’ni okuyarak kurallara uygun bir formda Kur’an-ı Kerim’den rastgele bir yaprak açar. Açtığı sayfada çıkan harfleri, elindeki Kur’an’ın sonuna eklenmiş olan Farsça falname cetvellerini kullanarak yorumlar. Cetvellerde her bir harfin kendi içinde yorumları vardır. Örneğin Elif harfi sürekli uyguna işarettir. Zelzele sözündeki ‘zel’ harfi ise şeytanla ilişkili, sakınılması gereken bir iştir. Falda ‘re’ harfi çıktıysa sultanların yanında bile sözünüz geçecek demektir!

Pir Hamdullah’ın II. Bayezid için yazdığı Kur’an nüshasının sonunda yer alan ‘Fi’t-tefe’ül min kelâmillâh’ başlıklı Farsça Kur’an falı. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.

MOLLA HÜSREV’İN FATİH SULTAN MEHMET’E BAKTIĞI FAL

Falname örnekleri dışında bir öbür fal tipi ise ‘tefe’ül’ emeliyle yapılan fal tutma usulüdür. Bu sistemde de tekrar Kur’an’dan rastgele bir sayfa açılır, göze çarpan birinci ayetin manası çıkarılarak geleceğe yönelik tefe’ül yapılır. Örneğin, Molla Hüsrev, II. Mehmed’e Kur’an’dan ‘tefe’ül’ açarak yakın vakitte padişah olacağı muştusunu vermiştir.

Osmanlı devrinde, Fatih Sultan Mehmet ismine biri Farsça ‘Cam-ı Suhan-gu’ oburu Türkçe ‘Falname’ isminde iki fal kitabı yazıldığını biliyoruz. ‘Raznâme’ isimli eser ise Osmanlı periyodunda fal tutmayla ilgili, Şair Kefeli Hüseyin tarafından evvel III. Murad’a sonra III. Mehmed’e sunulan bir yapıttır. Bu eserler birçok kıymetli kişi ve bu şahısların başlarından geçen olayları aktarması açısından değerlidir.

EVLİYA ÇELEBİ DEVRİNİN ESNAF FALCILARI

Fal, Osmanlı toplumunun gündelik hayatında, devlet siyasetlerinde kıymet kazanmıştı ve çabucak her işe tahlil üretmek için fal yolları ve fal kitaplarına başvurulurdu. Falın Osmanlı vaktinde esnaf örgütüne dönüşmüş olması Evliya Çelebi tarafından şöyle aktarılır: “Çarşılarda ‘Resimlerden fal bakanlar’ ‘Falcıyan-ı Musavvirân’ denilen esnaf kümesi bulunmaktadır. Bunlardan Hoca Mehmet Çelebi isimli zât Mahmut Paşa Çarşısı’nda çalışır. Hoca Mehmet Çelebi peygamberlerin, padişahların, pehlivanların, sayısız kaleler önündeki çarpışmalarını, deniz savaşlarını, deri ve kâğıt üzerine yapılmış fotoğraflarını asar, ciltlenmiş bu fotoğrafları kullanarak falına baktırmak isteyenlere bir akçe vermesini söyler; çekilen resmi açar ve iki dize ile falın sonucunu bildirir.”

Evliya Çelebi, Ferhat resmi için söylenen iki dizeyi ise şöyle aktarır, “Bu fal ıssına (sahibine) geldi işte Ferhat/ Çalışmakla olursun sen dilşad.”

Bu dizelerden, halkın ilgisini çeken falların esnaf kümelerine iş kapısı açtığı ve toplumsal hayatta insanları bir ortaya toplayan bir öge olduğunu anlıyoruz. Buradan anlaşıldığı üzere seçilen fotoğraf, kıssası ile temaslı olarak kişinin falıdır.

İslami bilimler ortasında, başka bir uzmanlık gerektirmeyen tek fal, kitap fallarıdır. İslam alımları ve bu alanda yetişmiş şahıslar, Arapça, Farsça, Türkçe düzyazı, şiir, fotoğraflı, hurşidnâme özelliği taşıyan falnameler ortaya çıkardılar. Bu eserler vakit içerisinde padişah ve devlet adamlarına, ileri gelen bireylere takdim edilen nüshalar olarak hattatların ve müzehheplerin elinden çıktı; kimi nüshalara ise nakkaşlar tarafından fotoğraflar ek edildi.

Resim 11: Falname nüshası,
Süleyman ve Belkıs. Topkapı
Sarayı Müzesi Kütüphanesi.

MEVLANA’NIN MESNEVİ’SİNDEN FAL BAKMAK

Kitap sayfalarından fal bakmanın çok uzun müddet devam ettiğinin delillerinden birisini Topkapı Sarayı Müzesi’nde görebiliriz. Gelibolulu Mustafa Ali’nin Nusretnâme isimli yapıtının 1584 tarihli nüshasında, Serdar Lala Paşa’nın Mevlana Celâleddin Rúmi’nin mesnevisinden bir sayfa açarak fal tutmasını gösteren bir fotoğraf de mevcut. Lala Mustafa Paşa, doğu seferine giderken Konya Mevlana Türbesi’ne uğramış ve Mesnevi’den rastgele bir yaprak açarak seferin nasıl geçeceğini ‘tefe’ül’ etmiştir. Mesnevi’den açılan sayfanın hayırla yorumlandığı bilinmektedir.

FALNAMELERDEKİ RESİMLER

Osmanlı’da fotoğraflı fal kitapları ise epey azdır. En erken örnekleri 17. yüzyıla uzanan falnameler ya çeviri ya da derlemedir. En erken tarihlisi III. Murat devrinden, Arapça bir astroloji ve fal kitabının çevirisidir. Müderris ve şair Suûdî, bu çevirinin iki nüshasını III. Murat’ın buyruğuyla sultanın iki kızı için hazırlar.

Osmanlı fotoğraf sanatında fotoğraflı fal kitapları örnekleri ortasında incelenen bir öteki eser, Vezir Kalender Paşa’nın Sultan I. Ahmed’e sunduğu falnamesidir. 1614-1616 ortasında vezirlik yapan Kalender Paşa, bu tipten fotoğrafları muhtemelen bu devirde derlemiş, fotoğrafların karşısına Türkçe fal metinleri koyup Falname albümü yaparak Sultan I. Ahmed’e ikram etmiştir. Falnamesine bir de önsöz ekleyen Kalender Paşa, fotoğrafların fala bakma emeliyle yorumlanmasının neden ve faydalarını, falnamenin kullanılmasında izlenmesi gereken prosedürü açıklamıştır.

Ayrıca fotoğraflı falnamelerde, Hz. Muhammed, öbür peygamberler ve yakın etrafı, Şii imamların mucizeleri, astronomi, gezegen ve burçların yorumları, doğaüstü semboller, ahiret hayatına ait cennet, cehennem, kıyamet mevzuları, melek tasvirleri, mehdi, Dabbetü’l Arz, Deccal, edebi nitelikli hikayelerden kahramanlar ve hayvanların betimlendiğini görüyoruz.

EN ESKİ ÖRNEĞİ İRAN’DAN

Resimli falnamelerin en erken örneği, 1575-1600 yıllarına tarihlenen, günümüzde ise Dresden Sachsische Landesbibliothek’te bulunduğundan Dresden falnamesi olarak bilinen yapıttır. Bu örnek aslında Safevi Şahı Tahmasb için hazırlanmış ve günümüze 30 fotoğraflı sayfası ulaşmıştır. I. Ahmed periyoduna tarihlendirilen bu falnamenin öteki iki nüshası ise Topkapı Sarayı’nda bulunur.

Falname nüshası, 1550’ler Safevi-
Şah Tahmasb devri,
İran Kazvin. Falda çıkan ‘Yedi Uyurlar’
sabretmeye delalet eder.

Bu fotoğrafların metinle irtibatlı olarak mukayeseli ikonografik çözümlemeleri yapılırdı. Örneğin falınızda Süleyman Peygamber ve Belkıs geldiyse yorum şöyledir: Sefer eylemek, alım satım, kul, cariye, binek edinmek, yeni konuta çıkmak, çocuğun sütten kesilip okula yollanması için uğurlu bir işarettir. Şayet falda Mars gezegeni çıktıysa bu fal perişanlığa, gam ve ıstıraba işarettir. Falda çıkan Yedi Uyurlar bahis ile temaslı olarak sabretmeye delalet eder. Dabbe figürü ise sıkıntı günlerin habercisidir.

İnsanlık tarihi boyunca merak edilen en kıymetli mevzuların başında gelecekte insanların neler yaşayacağı oldu. ‘Gayb’ı merak etmek çeşitli formüllerle fal bakılmasına yol açtı. Gök hareketlerinden, hayvanların iç organlarının durumlarına, kutsal kitaplardan, fotoğraflı nüshaların formlarının yorumlanmasına kadar farklı yolların denendiği fal yöntemleri ise günümüzde tanınan kültürün getirileri ile devam ediyor. Artık akıllı telefonlara, tablet ve bilgisayarlara yüklenen fal programları ile günlük tarot, kahve, yıldızname üzere fal çeşitlerine bakılabiliyor. Kafelerin, butik kitabevlerinin cazipliğini artırmak için kahve fincanları fal bakan şahıslarla destekleniyor. Klâsik alışverişin devam ettiği çarşılar, pazarlar, seyahat rotalarındaki köşe başlarında kum, el, bakla, tavşandan niyet çekme üzere fal bakma çeşitleri günümüzde hâlâ insanları cezbediyor.

* Sanat Tarihçisi / Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim Kültür ve Sanat Merkezi.