* Gulgeş Deryaspî
Jiyana cihanê bi ravekirinê dest pê dike. Ravekirin û çîrokirin di heman demê de arşîva ceribandina meciyê ava kiriye. Di diroka neteweyên niha ku dijîn de bav kalên wan ên ku di nav rûpelên dîrokê de klan bûne hene. Pişt re tabanın malbat, eşîr û hwd. Her neteweyek navek cûda li tovê hebûna xwe heya çiqilên dara xwe kirine. Di nav van klan, malbat, eşîr, neteweyan da çîrok hatiye neqilkirin û heya roja îro hatiye.
Werhasil mîtos buye sedema ravekirina jiyana wan û di rêya jiyana xwe de mîtos bûye mom ji bo rohnîkirina rêya wan. Piştî sedsala 15. Jiyan hêdî hêdî ber bi guherînek va diçe. Helbet jiyan her dem di nav guherînek da bû lê piştî sedsala 15. Guherîn kûrtir bû û birayek ji mîtosê re peyda bû. Peyva logosê di gelek wateyan de tê bikaranîn. A yekemîn aqil e pişt re peyv e û yên ku hesappirsîn dibêjin jî hene.
MÎTOSÊ JI NAV JIYANA XWE DERXISTIN DANÎN NAV EDEBIYATÊ
Neteweyên ku niha di pêş de ne û karîne pirsgirekên xwe zêdetir çareser bikin mîtosê ji nav jiyana xwe derxistin danîne nav edebiyatê. Di nav edebiyatê da jî di bin baskê logosê de hate jiyandan. Helbet logos hêsan nebû. Ji bo logosê lêkolîn lazim bû. Xwendin, gerîn, dîtin û naskirina çandên cûda jî ji bo logosek serkeftî bi bandor bû. Xebat, ji bo jiyanek nû gelek girîng bû û di jiyana wan de xebat di pêş de dihat. Helbet ez nabêjim ku neteweyek tev bi hev re dixebitîn lê kesên ku baweriya xwe bi aqilê anîbûn zêdebûn û çi lazim bû dizaniyan.
Zanist mijara ewil bû. Rê û rêbaza zanistê çawa bû ew sınır diyarkirin û hêdî hêdî çizgi avakirin. Helbet heya vê astê jî dîsa gelek şer û serhildanên navxweyî çêbûn û aqil serket. Sedemên van jî hene. Em xwe ji bîr nekin ku yê ku Rojavayê bi rêve dibir dêr bûn û bandora dêrê a tarî hezar sal li ser serê wan ma û mesken jî bû sedema guherînê. Neteweyên ku li paş mane her dem navê rêveberan diguhere lê sîstema sabit e. Ji ber vî guherîn dest pê nake. Osmanî jî têk çûn lê sîstema ku wan ava kiribû çizgi meşandin. Konut jî bû sedema neguherînê. Yanê guherîn formê de çê bû lê mixabin di binyadê de çê nebû. Dîsa sedemên van jî hene lê mixabin mijara me ne dîrok e.
Zanist di heman demê de ew tişt bû ku him plansazî, him tez û him jî sentezê pêk dihat. Edebiyata wan de jî konut mijar pir baş xwiya dike. Navên wek Determîzîm, Rrealîzm, Rasyonalîzm, Romantîz û hwd li rê û rêbazê bar kirin. Heya ji destê wan çizgi çîrokên xwe jî, helbestên xwe jî bi aweyek aqilane û zanîn ava kirin. Konut bingeh jî bû sedem ku di çîrokên xwe de şîrove kirin, nirxandin, rexne kirin dannîşan… Bi zimanek nû, rê û rêbazek nû çîroka xwe guhertin, rolên xwe ji nû ve înşaa kirin. Konut tişt jî bandorê li hemî disîplînan kir, bu sedama dadek nû, perwerdeyek nû, derûniyek nû, erdnîgariyek nû, şîfayek nû, dîrokek nû û heya roja îro ya teknolojiyê sınır. Her roj çîroka xwe nîrxandin, rexne kirin û niha jî dikin. Her roj zimanê xwe rexne kirin, nîrxandin û niha jî dikin. Û di heman demê de di destpêkê de saziyên wek dad û perwerdeyî, polîtîkayê, leşkerê, polêsê û hwd nîrxwandin û rexne kirin, guherandin, gihîştandin astek bilindtir.
MÎTOS, ÊDÎ DI NAV EDEBIYATÊ DE DERİYE BÛ MITÎFEK JI RÊZÊ
Perwerde û xwendinên xwe jî bi vî aweyê pêşve teğin. Dev ji mîtosê jî bernedan belê lê wek ku me li jorê jî got êdî mîtos li cihê xwe de bû. Di nav edebiyatê de êdî bi aweyek cûda cih digirt ku ne bi bandor bû. Yanê hem bibandor bû hem jî nebû. Di heman demê de temamkirinekî jî di vê mijarê de hebû. Mîtosa ku rê û rêbaza jiyanê bû, êdî di nav edebiyatê de cilde bû motîfek ji rêzê û kêrhatî.
Dîroka guherînê kûrtir û dirêjtir e, bi pirtûkan naqede. Em derisi bi çend bibîranînan berawirdinek çê bikin ku ronakbîrîn di nav wan de çima ji cihek din dernakeve? An jî hejmara wan pir kêm e? Li Tirkiyê tabana ku romanûs, helbestvan, lêkolînvan an jî nivîskarên baş derketibin lê dîsa asta wan ji dernakeve ser asta rejîmê, an baweriya gel an jî hêza dewletê. Heya niha çend kesên ku dadê rexnekiribin derketibin jî têrê nekirine û pir xirap hatine ceza kirin. Konut cezakirin jî destur nedaye ku aqil bikeve dewreyê, xwe pêş bixe.
Nivîskarên wan nekarîn li hember gelparêzî derkevin, dewletê rexne bikin, nêzikê mafpelizandina kurdan bibin, peyvek rexneyî ji bo dewletê, polêsê, eskerê an jî tevahiya ewlehiya welatê xwe bikin. Konut jî tabana sedem ku ji nav civakê ronakbîr dernakevin û civak naguhere. Nivîskar li dora konutuna, mirinê, êş û elemê dizivire û dizivire, xwe dubare dike guherînek çê nabe. Mesken jî tabana sedemê bêhêziya nivîskar û têkçûyîn dest pê dike. Çimkî azad nîn e. Di bin bend û qeydan de ronakbirî dernakeve. Pêşî şoreşgerî paşê ronakbirî… Rêz û dor wiha diçe. Ger ne nivîskar bê xwedî û bê kes wek Namik Kemal bê cezakirin. Belê ji ber ku li welatê wan de şoreşger derneketine, ronakbirî jî têk çû ye û nekarîne şoreşgerî bikin û konut jî derbasê hemî nifşan bûye. Helbet ez nabêjim ku ronakbir deriye ewe ku dewleta xwe rexne bike lê hêza rexnekirinê di heman demê de hêzek bê serûbin bi xwe re tîne ku meciyê nivîskar azad tabana kêmanî temam tabana. Ger çîrokên takekesî ger civakî be hev temam dike. Lê li vir de kêmasiyek heye ku ew jî azadiya nivîskaran e. Mesken jî buye sedema paşdemayîna wan. Werhasil edebiyata tirkî di bin barê mîtos û logosê de maye. Ne kariye logosê bi aweyek serkeftî bi kar bîne û ne jî kariye bi mîtosê re bidomîne.
JIYANA KURD DIJÎN DI ASTEK MÎTOSÊ DE YE
Li Kurdistanê edebiyatek hê ku nekariye xwe ji asta mîtosê bifilîtîne heye. Logos wek çeşniyek ketibe nav metnên kurdî jî dîsa di astek destpêkî de jî nay dîtin. Çimkî jiyana ku civata kurd dijîn di astek mîtosî de ye. Xew ji bo kurdan sedema ravekirina jiyanê ye. Hestên wan ên şeşan doküman û îspateke ji bo buyerên ku diqewime. Civakek ku hê tekîliya xwe ji kehanetê veneqetandiye ye. Ji ber wî mît û mîtos bi her aweyê pir bi bandor tabana li ser derunî û pêşketina civaknasiyê. Helbet dema em dibêjin mîtos ne cilde çîrokên kevin ên olî ku rola civakê ji Ayê heya Zyê guherandiyê, an jî çîrokên din ên bi bandor ên mîtolojiyê. Civak her roj çîrokan ava dike, li cînarê xwe, hevalê xwe, nas û dostên xwe wek fistan lê dike. Û cilde pirsgirek ne konut e, bawerî ye. Çîrok yanê derew di forma çîrokê de li kesan û buyeran deri kirin û kesên ku ji van çîrokan bawer nekin pir kêm in ku ên ku bawer nekin jî baweriya xwe bi çîrokên dinê tînin. Ji ber vî peyv, hevok, deng her diçe qîmeta xwe winda dike.
Pir zêde peyvên ne rast, pir zê de peyvên malxirap li holê da jiyanan tarûmar dike. Belê çîrokên avaker pir kêm in bi piranî malxirab in. Wêjevan û nivîskarên vî civakê ger hay ji sedemên paşdemayînên civakê nebin nikarin xwe jî sererast bikin. Civakê jî, helbet rastî ji yekê zêdetir e, pirrastîbûn êdî rastiyek dinê ye ku li cîhanê tê qebûlkirin. Lê dema em bibêjin çima edebiyata kurdî negihîştiye astek cîhanî, wî demê emê bizivirin raste raste civakên ku edebiyata wan niha di pêşde tê qebûlkirin binêrin û ya herî giring li jiyana civakên pêşdekîtî, baweriyên wan, xebata wan, perwerdeya wan û gelek tiştên wan binêrin. Emê bibînîn ku piraniya civaka wan de tez, antîtez, sentez, rexne û tahlil di jiyana wan a rojane de jî gelek pêş ketiye. Ez nabêjêm ku civakên pêşketî sedan sed tev bi hev ra pêşketîne lê çareserkirin di wan de bûye çandek. Ji bo çareseriyê jî nîrxandin, rexne û tahlil bûye çandek an jî ol û baweriya wan êdî konut e. Û di civakên rojhilata navîn de pirsgirekhezkirin heye, mesken jî çanda rojhilata navîn e. Çareserî wek çandek din av civakê de zîl nedaye. Belê kesên wisa hene lê çand cûda ye kesek bi serê xwe cûda ye. Kurd jî yek ji wan neteweyek ji rojhilatanavîn e ku di vî astê de ye. Mixabin kurd di nav tekîliyên xweyên rojane de heya ji destê wan tê çareseriyê binpê dikin û ji pirsgirêkê heznakin. Ji ber wî hê jî ji bo gelek tiştên biçûk dikarin hev bikujin, pirsgireka xwe çareser nekin.
Her wiha konut derûnî û çîrok derbasê nav edebiyatê jî tabana û civak nîvco dimîne. Yanê pirsgirek heye çareserî tîne. Yek ji van sedeman jî baviksalari ye û rêveberî di destê mêran de ye û em dizanin ku hezkirin û merhemeta mêran kêm e. Konut jî tabana sedemê ku çareserî şîn nabe. Hev kuştin jî hêsan tabana. Edebiyata civaka kurd jî parçeyek ji nav jiyana kurd e û ji ber vî jî pêş nakeve.
