“İşbitiren” lakaplı çete üyesi Frank Tagliano’nun işvereni aleyhinde tabir verdikten sonra şahit müdafaa programı mucibince Norveç’e yollanmasını husus alan “Lillyhammer”, bu huysuz adamın adaptasyon sürecini ve kendi yollarını hayata geçirme gayretini işliyor. 2012-2014 yılları ortasında yayınlanan dizide ahenk güldürüsünün yanı sıra Amerikan kültürünün “medeniyetin beşiği”ndeki imtihanı da ironik bir lisanla aktarılıyor.
MASAYI TUTAN ADAMDAN PARAYI TOPLAYAN ADAMA
Frank Tagliano iş ortağı Aldo’ya ihanet ettikten sonra birden fazla itirafçı mafya emeklisi üzere soluğu egzotik bir tatil adasında almaktansa yıllar önce 1994 kış olimpiyatlarında görüp hayran kaldığı küçük bir Norveç kentine yerleşiyor. Rastgele bir estetik operasyonu geçirmeyen Frank kasabaya babası Norveçli bir Amerikan vatandaşı olarak (Giovanni-Johnny Henriksen) geliyor. Ayak basar basmaz sürprizler karşılıyor onu. Mesela komşusu Laila bir polis memuru!
Uzun ve can sıkıcı bir bürokratik süreç konuyor önüne. İş bulmak için kurs, ülke kültürünü tanımak için kurs… Kurs da kurs! Rüşvet teklif ettiği memur Johnny’ye gıcık olunca bu süreçlere yenileri ekleniyor ta ki Johnny eski Frank olana, bildiği yola dönene dek…
Küçük kasabadan beklediği randımanı alamayan Johnny işleri eski günlerdeki üzere, “öğrendiği biçimde” çözmeye başlıyor ve rüşvet, ısrar vb. nazik kalabilecek teşebbüslerini şantaj, tehdit, şiddet izliyor. Kasabaya gelirken trende rastladığı yaşlı yolcuyu rahatsız eden gençleri nasıl sindirdiyse yahut birinci günlerinde yerleşim yerine dadanan bir kurdu nasıl avladıysa birebir taktikleri bu sefer işinde yükselmek için kullanıyor. Kasabanın barını (Flamingo Bar) satın alıyor, akabinde bölgeye yapılacak lüks sitelere ortak oluyor. Attığı her mert ve bitirim adım ona hem yeni dostluklar hem hürmet kazandırıyor. Alışılmış sevmeyenleri de çoğalıyor. Hafif karar yabancı tersi polis memuru Geir Elvis örneğin… Tam bir “dosta inanç, düşmana kaygı ve nefret” vakası! Johnny avane toplamak için kasabanın işsiz güçsüzlerini yanına çekip onlara hoşluklar yaparken kendi tertibini kabul ettirmek isteyenleriyse sindirerek hizaya çekiyor, bir manada Amerikan hayalini Kuzey’e taşıyor! Birinci kısımda (elbet yeniden bir hesabından dolayı) masayı tutmaya talip olan Johnny vakitle kasabada bir hata ağı kurarak parsayı toplamaya başlıyor.
GEÇMİŞİNDE KAN VE KAR, ALKIŞLAR VE KURŞUNLAR… İŞTE LILLEHAMMER!
Lillyhammer isminden başlayalım. Dizi ismini kasabadan (Lillehammer) değil Johnny’nin vurularak öldürülen köpeği Lilly’den alıyor ancak elbet kışkırtıcı bir benzerlik kelam konusu… Bu seçim dizinin alaycı yapısına uygun ve Amerika’nın Avrupa’ya yaklaşımının karakteristik bir dışavurumu aslında… Lillehammer küçük bir yerleşim olmasına rağmen geçmişine birçok olay sığdırmış. Meşhur kış Olimpiyatları dışında bir de Mossad Suikasti var ki salt “trajik” biçiminde anmak yetmez. 1973’te bir restoranda çalışan Faslı personel Ahmet Bouichikhi 72 Münih Olimpiyatları’ndaki hücumun sorumlularından Ali Hassan Salameh sanılıp Kara Eylül örgütüyle ilişkilendirilerek öldürülüyor. Bu katliamın akabinde Mossad casusları kayda paha bir ceza dahi almıyorlar. (Dizinin üçüncü döneminde bir sahnede bu olaya gönderme yapılıyor.) Tahminen kasabada böylesi travmatik bir olay yaşanması, göçmenlere yaklaşımı da belirliyor ve günümüz kurmaca dünyasında yabancıların ahenk meselesini, komik ögeler bezenmiş halde lakin bir yandan da ön yargılarla, ırkçılıkla gayretin gölgesinde izliyoruz. Üstelik yabancılara gösterilen yakınlığı tekrar yabancının kimliğinden ve nüfuzundan bağımsız kıymetlendiremiyoruz. Johnny kendini kabul ettirdiklerine “güçlü bir Amerikalı” olarak ettirirken onu sevmeyenlerin ise Arap sanması ve bir kaçakla karıştırması ilgi cazip… Sıkıntının göçmek veya göçmenlik olmadığı, her şeyi göçmenin kimliğinin belirlediği çok geçmeden anlaşılıyor. Johnny başta yadırgansa da bir süre sonra işlerini rüşvet ve şantajla yoluna koyuyor. O bürokratik duvar, konuğun gücü ve Amerikan sıcakkanlılığı karşısında çöküveriyor. Şeytan tüyü var Johnny’de!
DOSTA VİSKİ SUNUP DÜŞMANI BUZLU SUYA SOKAN BİR NOBRAN
Dizide kültür çatışması ekseninde belirlenen bir ötekileştirmeden daha kelam edebiliriz. Johnny’nin Lillehammer’deki yaşantısı Amerika’nın kendisinden olmayanı aşağılama, yok sayma siyasetiyle özdeşleştirebilir. Kendini bir bakıma dünyanın efendisi sayan, dış siyasette “ilişki” kavramı yerine tahakküm kurma pratiğini yeğleyen Amerika ruhsal üstünlüğü ise çokkültürlü, çok uluslu gösterişinden ve kültürel saldırganlığından alıyor. Münasebetiyle Johnny’nin bu küçük Norveç kasabasındaki davranışlarını bir mafya bozuntusunun öbür türlüsünü bilmeyişine değil de geride bıraktığı ülkenin nobranlığına yormak daha gerçekçi… Esasen havuç-sopa taktiğinin, “dosta itimat düşmana korku” geleneğinin soğuk savaş artığı bir siyasete, denetim altında tutma siyasetine yaradığı ortada. Satın alabileceğini al, alamadığını korkut… Korkmuyorsa yıldır…
Dostlarını “kullanabilecekleri” ortasından seçen Johnny onlara çoklukla viski ikram ediyor, bazen de poker masasına davet ediyor. Lakin tek bir adımı beklentisiz, tek bir lütfu hesapsız sayılmaz. Tagliano insanlardan almak istediğini almak konusunda uzman… Örneğin “ona ne verebilir ki” dediklerimizden dahi bir şeyler koparıyor. Adeta sineğin yağını sağıyor ve bu fırsatçı tavrı göçtüğü ülkenin kuruluş ideolojisine de işaret etmekte… Mesela poker oynadığı “kılıbık” arkadaşından kumar borcuna karşılık eşinin doğum yapacağı hastaneyi değiştirmesini talep ederek sevgilisine kasabadaki hastanede yer açılmasını sağlıyor.
Bu örnekler çoğaltılabilir elbet ancak şakacı manzarasının altında bir nobran yattığını söyleyelim. Johnny’de rastladığımız bu nobranlık Amerika’nın müdahaleci zalimliği ve kültürel yayılmacılığının beden bulmuş hali. Birebir vakitte başarılı kriz idaresinin de uzantısı… Amerika şahsen yarattığı veyahut ortasına düştüğü krizleri lehine çevirerek “fırsatlar ülkesi” olmuş. Johnny de zaafları kullanarak devam ediyor yoluna, önüne çıkan pürüzleri çabuk etmeden ama kararlılıkla temizliyor. Polis memuru Geir’in tatile çıktığı New York’ta giriştiği işgüzar soruşturma kendi sonunu hazırlarken Johnny’nin düşmanlarını da Norveç’e çekiyor. İki tetikçi, eski dostları Frank’i “harcamaya” geliyorlar. Doğrusu onlar da küçümsüyor Kuzey’deki ömrü ve işlerini bir an önce bitirip gitmenin kaygısına düşüyorlar.
NORVEÇ SOĞUK, BÜROKRATİK VE DEMOKRATİK…
Norveç’te dışarısı buz üzere soğukken yaşama iştirak bürokratik, toplumsal ilişkilerse alabildiğine demokratik! Sık cürüm işlenmeyen, içki kaçakçılığı dışında aman aman bir organize faaliyete rastlanmayan bir ülke Norveç… “Lillyhammer” bu türlü bir Norveç çizmiş. Amerika’dan gelenlerin şaşırması oldukça doğal. Aslında dizideki kültürel çatışma adaptasyon temelinden hareket ediyor. Frankie’nin Johnny’ye dönüşümü kurduğu dostluklardan okunabilir. Başka yandan sevgilisi Sigrid’in oğlu Jonas’a yaklaşımı da aydınlatıcı… Çocuğa kendisini rahatsız eden akranlarını dövmesini öğütlüyor, şiddet içerikli bilgisayar oyunları alıyor. Norveç’te beşerler problemleri konuşarak halletmeye alışmış! “Gece Kuzgunları” isimli küme kasabada dolaşıp olay çıkaran alkollü gençleri ikna etmeye çalışıyor mesela… Yahut Johnny’nin taşındığı apartmanda kıl bir yönetici var. Sıkıntıları şiddet ve ayak oyunlarıyla çözme yanlısı Johnny, Gece Kuzgunları’nı şiddete teşvik ederken yöneticiyi bir açığını yakalayarak devre dışı bırakıyor; doğal bununla da yetinmiyor, yerine geçiyor.
Su katılmamış bir Amerikalı o: İstilacı, profesyonel ve acımasız! Bu kültürel çatışma olayların daha da karıştığı ikinci dönemde göçmenler üzerinden ilerliyor. Johnny ve grubu işleri yeterlice büyütüp yasa dışı faaliyetlerini saklamaktan vazgeçiyor. Bir göçmen ofisine ortak olan Amerikalının birinci dönemdeki kapitalist kindarlığı şimdi akıllardan çıkmamışken göçmenlere kucak açması şaşırtan. Birinci dönemde Jonas’a Norveç için ehemmiyet taşıyan Bağımsızlık Günü’nde göçmen tersi ve eşitlik düşmanı sert bir konuşma yaptıran Johnny bu sefer onlardan kâr edebileceğini anlayınca taktik değişikliğine gidiyor. Bürokratik ve demokratik Norveç işte bu türlü aşılıyor, dayanışmayı mafyanın yürüttüğü bir düzlemde!
SUÇ KOMEDİSİ
“Lillyhammer” başarılı bir kabahat güldürüsü ve esasen güldürüsü ağır basan, güldürmek niyetiyle çekilmiş bir dizi. Bu bakımdan “The Sopranos”la tek ortak yanının başroldeki Steven Van Zandt olduğunu düşünmüyorum. Bugün birçok kişi tarafından “televizyon tarihinin en düzgün dizisi” biçiminde yorumlanan Sopranos cürüm anlatılarına yeni bir bakış kazandırarak mafyatik ilgilerin yarattığı o hatalı ve güçlü yalnızlığa naif bir yorum getirdi. Elbette bu naifliği dozunda kullandı, şiddetten kısmayıp maço lisanın gerekliliklerini eksik etmedi. “Lillyhammer” da “Sopranos” üzere yalnızlığa sürüklenmiş bir Baba’nın (Sopranos terminolojisinde tahminen askere denk düşen Tagliano’nun) yaşama tutunma uğraşından hareket ediyor yani yeniden duygusal bir art plandan beslenmekte… Bu bakış patlayıcı bir fikre de hizmet ediyor doğrusu. “Yalnız kalmış baba”nın iktidarı yine yorumlayarak aile olma macerası ve huylunun huyundan vazgeçmeyişi gülünç olaylara kapı aralıyor. Johnny’nin “alfa erkek” çıkışları etrafındaki zayıf karakterlere her kezinde çeşitli gülünçlükler serpiştirirken bir yandan yaşadığı ahenk sorunu ve nihayetinde kendini dayatması mizahi tarafı canlı tutuyor.
Oyunculuklara gelirsek Van Zandt’ın başarısına değinmeden geçmeyelim. “Sopranos”ta bilhassa birinci döneminde Al Pacino taklitleriyle dikkat çeken müzisyen kökenli oyuncu “Lillyhammer”da tam manasıyla döktürmüş. Hafif öne devrilerek bitirim ve karikatür yürüyüşü, alaycı bakışları, her duyguyu tıpkı hızla, çatık kaşlarıyla tabir edebilme mahareti Van Zandt’ı elbet birkaç adım öne çıkarıyor. Takımın geri kalanı ise -Amerika’dan gelenleri ve New York kısmında karşımıza çıkanları saymazsak- büyük ölçüde Norveçli oyunculardan konseyi… Esasen dizi Netflix’in birinci ortak üretimlerinden ve dizi açılırken eski Netflix logosunu görmek mümkün… Johnny’nin ortağı, saf ve pak kalpli Torgeir’i, Trond Fausa Aurvaag canlandırırken bayan düşkünü, işkolik Jan rolünde Fridtjov Såheim, lokal çetenin üyeleri Roy (Robert Skjærstad) ile Arne (Tommy Karlsen) diziye renk katıyorlar. Bilhassa Skjærstad’ın bizim Gerçek Kesit’ten Sarı bıyık’ı (Cahit Kaşıkçılar) andırdığını söyleyebiliriz.
Bu noktada Aurvaag ve Saheim’e parantez açmalıyız. “Lillyhammer” elbet Van Zandt’ın dizisi hatta hikaye bakımından bir kontağı olmamasına rağmen bize “Sopranos”un bir armağanı! Zandt bir “Sopranos” karakteri olmasa “Lillyhammer” da muhtemelen çekilmeyecekti. Fakat dizide anlatımı olgunlaştıran temel öge insanı görmemiz… Zandt insanı gösteriyor, onun eksik kaldığı yerlerde ise devreye Torgeir ve Jan karakterleri giriyor. Şaşkın, saplantılı, zevzek, açgözlü, korkak üzere birçok sıfatı paylaşarak hikayeyi adeta sırtlıyorlar. Dizinin kurgusal boyutunu yani tesadüf ve sıçrayışları dengeleyen bu gerçekçi yaklaşım ayakları yere basan karakterlerin yanı sıra güçlü bir anlatıyı da beraberinde getiriyor.
* *
“Lillyhammer” birkaç yıl daha yayınlanacak bir gerece sahipken üçüncü döneminde, tadı damakta bırakıp sonlandırılmış. Kararında mizahı, insanı görebileceğimiz ince karakterleri ve siyasal sorunları dinamik anlatısına sindirmesiyle dikkat çeken dizi tıpkı vakitte kelamını esirgememiş. Dizinin, göçmenlerin ahengi ve ötekiye bakış üzere Doğu-Batı ekseninde beliren şimdiki sıkıntıların ötesinde tarihi bir çatışmayı, “Batı-daha da Batı” çatışmasını da muvaffakiyetle işleyerek bir ana fikir canlandırdığını görüyoruz. “Lillyhammer” mafya güldürü ve dramalarının yeni bir damar bulduğu, “aile”den sonra insanı da keşfettiği 2000’lerde beğenilen bir örnek olarak öne çıkıyor.
