Kürt Aşiretleri: Siyaset içinde doğrudan ve güçlü bir etkileri var

Evet ‘Kürt Aşiretleri’ birlikte hazırladığımız ikinci kitap bunun dışında da ortak çalışmalar yapıyoruz Kolektif çalışmak nitelikli akademik üretim için neredeyse temel ögelerden biri ama ne yazık ki bilhassa Türkiye de bunu gerçekleştirmek bir yığın sebepten dolayı hayli güç bir hale geldi Kolektif çalışma yapmanın temel koşullarından biri ki bu ortaya çıkacak işin niteliğini ve selametini de belirleyecek bir şeydir disiplinli ve titiz çalışmaktır Dostluk arkadaşlık hudutları ile profesyonel çalışma sonlarını düzgün ayırt etmek çalışmayı ve sonucunu direkt etkiliyor Biz buna dikkat etmeye çalışıyoruz

Tabii bir de üzerinde çalışanların da yakından bildiği üzere derleme yapmak başından sonuna kadar hakikaten de çok meşakkatli bir süreç Bir kez her şeyden kıymetlisi kendi ismimize konuşacak olursak mevzu ve muharrir takımını belirlemek ve bu konuda da gerekli ihtimamı göstermek önemli bir emek gerektiriyor Zira müellif takımı ve makalelerin muhtevası artık tüm derlemenin bir kesimi ve niteliğini de belirliyor Adeta bir aile üzere oluyoruz Yani bir makale artık kitabın ruhuyla bütünleştiği için öbür makaleleri de etkiliyor Lakin takdir edersiniz ki yaptığımız iş bir derleme Bu nedenle bazen okurlardan şu neden yok gibisinden sorular da alıyoruz Ancak bu ne yazık ki hacimsel olarak düşündüğümüzde ne teknik olarak ne de bahse konuya dair azami yetkinlikte muharriri bulma konusunda mümkün

Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda Kürt tarihi biraz da aşiretler üzerinden tanımlana geldi diyebiliriz Siz bugüne kadar yapılan çalışmalara ek olarak ya da bu çalışmalardan farklı olarak aşiret olgusu ve Kürt ulusunu akademik olarak nasıl ele aldınız

Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda sav ettiğinizin bilakis aşiret olgusu hayli az işlendi Kuşkusuz birtakım Kürt aşiretleri üzerine münhasıran çalışan araştırmacılar oldu ya da Kürtlük üzerine yazılan birçok metinde aşiret bir dinamik olarak ele alındı Lakin Kürt aşiretleri üzerine dört başı mamur antropolojik tarihi ya da siyasi çalışmalar epeyce sonludur Bizim çalışmamızın bu noksanlığa bir katkı sunmasını arzuluyoruz Biz bu çalışmada spesifik olarak aşiret olgusu ve Kürt ulusu ortasında bir bağlam kurmadık elbette bu türlü bir hedefimiz da yoktu Lakin çalışma bu iki kavram üzerine çalışacak araştırmacılar için bilgi sunma potansiyeli taşımaktadır

Bir de Türkiye de Kürtlük üzere resmî paradigma dışı alan ve toplulukları çalışmak ve üstelik kabul edile gelen resmî anlatıyı yapı bozuma uğratmanın önemli sonuçları oluyor Yani siz temel mantığı reddetmek üzerine konseyi bir sisteme tarihte sesi kıstırılmış veyahut daha hakikat bir tabir ile görmezden gelinmiş özneleri görünür kılmaya çalışıyorsunuz Doğal bu konuda müstakil yeterli örnekler de var Lakin bir bütünlük içerisinde böylesine bir kompilasyon gördüğümüz kadarıyla bir birinci Hatta derlememize önsözüyle çok değerli bir katkı sunan Kürdoloji uzmanı Martin van Bruinessen in tabirleriyle toparlayacak olursak Ziya Gökalp in nispeten az bilinen çalışmasından takriben yüz yıl sonra natürel niyetler farklı olmak kaydıyla bir birinci

Tuncay Şur

Tarihsel bağlamda ele alındığında Kürt aşiretlerinin farklı etnik dinî ve mezhepsel kimliklere sahip olmasının ulus olma olgusunu ne kadar etkilediğini nasıl yorumlarsınız

Uluslaşma olgusu doğal kuşkusuz bu belirlemeyi batılı manada ulus olma evreleri dikkate alarak yapıyoruz klasik manada muhakkak basamakları zarurî olarak beraberinde düşündürüyor kapitalistleşme burjuvazinin doğuşu ve gelişimi bir pazarın oluşumu ortak mitler tarih yazımı vs Tüm bunları belli ölçülerde Kürt uluslaşma süreçlerinde de görmek mümkün Lakin burada aşiretler ve tahminen onlar kadar değerli bir diğer etken olan tarikat ve pirlik üzere kurumların rolü de hayli kıymetli Bu bahislerle ilgili ayrıntılı çalışmalar yapmak zarurî görünmektedir

Öte yandan Kürt coğrafyası yüzyılın başında yalnızca topografik manada ikinci sefer bölünmedi beraberinde zihinsel ve kültürel bir bölünme de getirdi Sizin de bahsettiğiniz üzere hâlihazırda var olan heterojen yapı aşiretler özelinde ve daha sonra politik tertiplerde ki bu iki olgu da değerli ölçüde birbiri ile epeyce geçişken ya da temaslı bir bağ içinde gelişti Topografik bölünme ve sonrasında farklı egemenlik bağları ile birlikte daha da karmaşık bir hal aldı Ancak Kürt aşiretlerinin farklı dini ve mezhep saiklerine sahip olmasının bir sorun teşkil ettiğini tarihî olarak söylemek pek mümkün olmadığı üzere bundan sonrası için geleceğin bize neler göstereceğini ve cari siyasal alanın nasıl bir gelecek yaratacağını şimdiden söylemek de pek mümkün değil Fakat tarihi manada konuşacak olursak Kürtler ortası dini ve mezhepsel ayrılıklar belli bölgelerde lokal birtakım güç alakaları bağlamında çatışmalar yaratsa da bu her bir tarafın yeniden de kendilerini genel Kürt dairesinin dışında tutmadığını göstermekte Ayrıyeten Kürtler ortası münasebetlerde dinin ne kadar kıymetli bir saik olup olmadığı bugün artık önemli bir tartışma konusu ve son devirlerde üretilen birtakım çalışmalar sahiden de ezber bozucu ve biline gelen klasik anlatıları zıt düz eden bir katkı sunmakta

Mesela bir örnek vermek gerekirse genel prestijiyle 2 Abdülhamid in Kürt Sünni aşiretlerden devşirdiği Hamidiye Alaylarının hem Sünni aşiretler ortası rekabetin bir yansıması olduğu hem de şahsen birebir mezhepten olsalar da öbür inançlardan Kürtlerdense kendi ortalarında ve hatta birebir aşiret içi çatışmalarda daha faal olduğu görülmekte Olağan burada şu gerçeği de göz arkası etmemek gerekiyor İnsanların toplumsal olarak bir kelamlı hafızası var ve bu nesiller boyunca aktarıla geliyor Lakin ne yazık ki resmî ideolojinin bu hafızanın olağan akışı içerisinde kırılmalar yarattığı çok önemli ve önemli müdahaleleri oluyor ki bu bugün Kürtler ortasında buna dair giderek ön plana gelen birtakım konularla karşı karşıyayız Üstelik tüm bunlar yapılırken de herkes tarihi kendi cephesinden eğip bükerek haklılığını ispata kalkışmakta

Coğrafi olarak bakıldığında Kürt coğrafyasının ticaret yolları üzerinde olmasının aşiret olgusunu nasıl etkilediğini düşünüyorsunuz Bu durumun ekonomik karşılığı aşiretlerin biçimlenmesini nasıl belirledi

Özellikle Tanzimat tan sonra başlayan yeniden aşiretleşme ve sonrasındaki devirde artık değerli ölçüde çağdaş ticaret yolları ve teknikleri kullanılır hale geldi Münasebetiyle Kürt coğrafyası ve klasik ticaret yolları ve aşiretler ortasında bir analoji kurmak biraz zorlama olabilir Aşiretlerin ticari angajmanları öncelikle imparatorluklar ortası Osmanlı İran sonrasında ise imparatorluk içinde değerli ölçüde patronaja dayalı bir bağ biçiminde seyretti Alışılmış burada bir de aşiret olgusunun Osmanlı ile hudut olan mesela İran üzere devletlerle aşiretlerin geliştirdikleri bağlantıların esnekliği de önemli Yani karşımızda durağan ve büsbütün yerleşik olmayan kimi aşiretler var ve bunlar adeta devletler ile geliştirdikleri bağlantılara nazaran konum alıp mobilize olabiliyorlar Çok argümanlı olmayacaksa şayet bunlar için hudut artık aşınmış bulunmaktaydı Olağan öbür yandan ticareten de muhakkak Kürt kentleri zati geçmişlerinden beri bölgede merkez haline gelmiş bulunmaktaydı ki buralarda üretilen eserlerin Anadolu ve etrafı ve hatta Avrupa ya kadar ihraç edildiğini biliyoruz

Kürt Aşiretleri Aktör Müttefik Şaki Kolektif Derleyen Yalçın Çakmak Tuncay Şur Bağlantı Yayıncılık 2022

Merkezi idareler ve Kürt aşiretleri ortasında değişken ve dönüşümlü bir bağ olduğuna tarihî metinlerde sıkça rastlanıyor Bu bağlamdan hareketle merkezi idareler için uygun aşiretin belirlenmesinde tesirli olan durum nedir Din mezhep ya da etnik kimlik ne derece belirleyici

Kürt aşiretleri 16 yüzyıldan itibaren Osmanlı egemenliğine girmeleriyle devletle karşılıklı ve değişen bir bağ ağı içerisine girdi Bunu birlikte kaleme aldığımız ve pek yakında çıkacak ortak bir makalemizde daha ayrıntılı bir biçimde ele aldık Bu vesile ile şunun altını çizmek isteriz Tıpkı ‘Kürt Aşiretleri’ kitabımızın üst başlığında olduğu üzere aşiretlerin Osmanlı ile bağlarında aktör müttefik ve şakî olmak üzere hem özgün hem de tarihi manada değişen bir izlek kelam konusu Yani Osmanlı ile büsbütün düz ve mutlak bir ittifak kelam konusu değil Bu nedenledir ki Bedirhan Beyefendi İsyanı nın bastırılmasından sonra resmi beyanlara da yansıdığı üzere Kürdistan ın yine fethi ve ele geçirilmesinden bahsedilecektir

Diğer taraftan aşiretlerle merkezi idareler ortasındaki alakanın oluşumu ve seyrinde mezhep ögesinin faal olduğunu birtakım açılardan lisana getirmek elbette mümkün Buna epey somut örnekler vermek de mümkün Mesela üstte da temas ettiğimiz üzere Hamidiye Alayları na defaten başvurmalarına karşın Varto ve Dersim deki Kızılbaş aşiretler kabul edilmedi Çünkü Ahmet Şâkir ve Zeki paşalar ret münasebetlerinde direkt Kızılbaş olmalarını lisana getirirler Öte yandan bilhassa imparatorluk sonrası devirde aşiretin etnik kimliği ya da mezhebinin yanı sıra politik durumu da belirleyici oluyor Bunun epeyce somut örnekleri mevcuttur Türk Ulusal Uğraşının yanında yer alan aşiretlerin yanı sıra benzeri devirlerde zuhur eden Kürtlük çabasının taraftarı olan aşiretler de kelam bahsidir Bu münasebet biçimi Türkiye de olduğu üzere Irak ve Suriye de benzeri dinamikler üzerinden yürümüştür

Özellikle ulus devlet olgusunun ortaya çıkışından sonra Kürt aşiretlerinin varlığı nasıl etkilendi

Aşiretler Kürt coğrafyası üzerinde farklı ulus devletler kurulmasına karşın mevcudiyetini korudu Denilebilir ki imparatorluklar periyodunda aşiretlerin üstlendikleri rol merkezi idarelerle kurdukları ilgi ulus devletler periyodunda de belli veçheleri ile devrin şartlarına uygun dönüşümlerle devam etti Türkiye örneğine bakacak olursak kimi aşiretler bir yandan Cumhuriyet in kuruluşundan itibaren ulus devletin destekçisi onun yereldeki nüfuzunun temsilcisi ve hatta kimileyin paramiliter gücü olabilmektedir Öte yandan aşiretler birebir vakitte Kürt ulusal davasının bilhassa insan kaynağı militanları ya da sempatizanı da olabilmektedir Bu durum Türkiye dışındaki Kürt mevcudiyetinin olduğu ulus devletler için de geçerlidir Tabi bütün bunları tarih boyunca değişen siyaset yapma anlayışı ve şimdiki şartlardan bağımsız değerlendirmemek gerekiyor Ancak tekrar de aşiret faktörünün bugün özellikle Türkiye siyasetinde kanunî veya yasa dışı siyasetlerin görmezden gelemedikleri bir konu olduğunu söylemekle birlikte özellikle yasal siyasetin oy devşirmek ismine aşiret yöneticileri ile alakalarını sıcak tuttukları malumdur Öbür taraftan şöyle bir gerçek de var Meşru siyaset aşiretler ile bağlarını daha çok bu seviyede tutarken başka Kürt partilerinin bununla birlikte aşiret olgusunun dışına çıkarak daha üniversal savlarla aşiretlerle münasebetlerini geliştirdiklerini görüyoruz

Her ne kadar seçim devirlerinde görünür hale bürünse de Kürt siyasal partilerinin ve sivil toplum örgütlerinin ortak hareket etme çalışmaları her daim sürüyor Bu çalışmalara aşiret olgusunun ne kadar tesiri var Belirleyici olduğunu düşünüyor musunuz

Bir evvelki son cümlemizden devam edersek şunu söylemek pek mümkün 1918 den itibaren yani programında Kürtler için siyasal ve teritoryal egemenlik talebini açıkça dillendiren milliyetçi Kürt tertiplerinin ortaya çıkmasından beri Kürt siyasal hareketleri içinde aşiretlerin direkt ve epey güçlü bir tesiri var Her ne kadar yüzyılın başından itibaren batılı manada bir Kürt entelijansiyasının mevcudiyeti açıkça görülse de bu seçkin kümenin Kürt nüfusunu mobilize edecek bir gücü yoktu Bu yüzden aşiretler ve elbette pirler de Kürt siyasal davasının insan kaynağını ve militanlarını oluşturdu siyasal taleplerin kitleselleşmesinin taşıyıcılığını yaptı Bunun örneklerini Pir Said Ağrı üzere başkaldırılarda ve daha sonra 1980 lerden sonra açıkça görmek mümkün Emsal bir durum cari manada da geçerliliğini korumaktadır Zira çok basitçe söz edersek aşiret Kürt toplumunda hala hayli güçlü bir siyasal ekonomik ve insan gücünü temsil etmekte Fakat natürel yeniden bağlarsak bu karşılıklı alaka Kürt milliyetçi hareketinin etkisiyle bir değişim ve dönüşüm de yaşamakta Natürel bunda artık değişen dünya şartlarıyla birlikte Türkiye için kentleşme olgusuna paralel göçlerle güçlü bir Kürt diasporasının tesiri de bulunmakta

Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı Günleriniz nasıl geçiyor

Evet var Pek yakında ortak bir İngilizce makalemiz yayımlanacak Bununla bir arada malumunuz birinci ortak derlememiz Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreleri çalışırken bu çalışmamızda daha genel bir tertip olarak aşiret olgusuna eğildik Bunun sonrasında da yeniden tarih ve yeni gelişmelerle bağını koparmadan Kürt tarihini farklı veçheler ile okumanın imkanlarına odaklanmayı hedefleyen bir çalışma düşünüyoruz