Kötü matematik bizi iklim felaketine sürüklüyor

Bununla birlikte, global önderler çoklukla iklim değişikliğini enflasyondaki en son artışa ya da bütçe açığı tartışmalarına emsal öbür bir politik sıkıntı olarak ele almaya devam ediyor. Böylesi bir kafayı kuma gömme halini körükleyen pek çok bariz politik motivasyon kelam konusu. O kadar da görünür olmayan olgu ise, en ziyan verici etkenlerden birinin tam da akademinin içinden gelmesi.

EKONOMİSTLERİN TOZPEMBE DÜNYASI

Tam da iklim araştırmacıları alarm zilini çalarken, dünyaca tanınan ekonomistler durumumuzu var olandan çok daha az korkutucu gösteren kendi öngörülerini yayınladılar. Bu ekonomik öngörüler, kusurlu matematiksel modeller ve data tahlilleri kullandığından büyük yanılgılar içeren bir yaklaşım üzerine şurası; bununla birlikte, yıkıcı bir biçimde tesirli olduklarını kanıtladılar. İktisada karşı fiziğin durum aldığı iki çeşit öngörüyle karşı karşıya kalan siyaset yapıcılar, hiç de şaşırtmayan bir biçimde daha kolay ve durumun aciliyetini reddeden bir yönelimi haklı çıkaracak olan yolu tercih ettiler. Vatandaşlar, başkanlar ve akademisyenler olmak üzere, hepimizin karşı karşıya olduğu zahmet, çok geç olmadan ekonomik varsayımlarda kullanılan matematiksel, mantıksal ve ahlaki yanlışları ortaya çıkarmak olmalı.

Bu problemlerin ne oranda arttığını görmek için, iklim değişikliğinin yarattığı ekonomik tesirlerle ilgili incelemesinden dolayı 2018 Nobel İktisat Ödülü’nü paylaşan Yale Ünversitesi’nden ekonomist William Nordhaus’un araştırmalarını gözden geçirmeliyiz. Ödül kazan tahlili sanki neyi gösteriyor? Nordhaus’un sunumu, iklim değişikliğini şu anki düzeyin altında tutmanın gerektirdiği finansal maliyetin daha sıcak bir dünyanın yol açacağı ekonomik kayıpların üzerine çıkması bağlamında, ortalama 4 santigrat derecelik sıcaklık artışının ülkü olacağını vurguluyor. Sussex Üniversitesi’nden Richard Tol, ekonomik fikir birliğini şöyle özetliyor: “İklim değişikliği, büyük ihtimalle yirmi birinci yüzyılda iktisat ve insan refahı üzerinde sonlu bir tesire sahip olacak.”

İklim araştırmacıları bu görüşü bir gerçeklik testinden geçirdiklerinde, 2 derecelik bir yükselişin dahi, yaşama elverişsiz bölgeleri ve büyük oranda daha yüksek deniz düzeylerini beraberinde getiren bir “sera dünyasına” neden olmak üzere önemli bir risk taşıdığını kestirim ediyor. Pekala bu durum kulağınıza ‘ideal’ üzere geliyor mu?

Ekonomik öngörülerle kontaklı sıkıntılar, analistlerin, kullandıkları bilgilere yönelik tavırlarıyla başlıyor. ‘Verilerin’ mutlak biçimde gerçeğe dönük şeffaf bir pencere açmadığını aklınızdan çıkarmayın; genelde sundukları şey, bir gerçeklik modülünün makus aydınlatılmış ve bulanık bir anlık manzarasını andırır. Araştırmacılar hangi ögelerin ölçüleceğini ve bunları tahlil etmek için gereken araçları seçer ve sonuçların taşıdığı değeri yorumlar. Hileli grafikler ve görsel öğeler, bu kararların altına gömülen her cinsten belirsizlik ve tehlikeli varsayımı saklayabilir.

İKİ FARKLI YAKLAŞIM, İKİ FARKLI SONUÇ

İklim bilimciler, kullandıkları modelleri muteber kılmak hedefiyle devasa global bilgi kümeleri kullanır ve kütle ve gücün korunumu üzere esaslı fizikî maddeleri modellerine uygularlar; modellerdeki hesaplamaların dünyanın en süratli harika bilgisayarlarında yürütülmesi bile aylar alır. Nordhaus ve meslektaşları, bunun bilakis, ekonomik faaliyet ve idealize edilmiş, büsbütün istatistiksel alakaları husus alan yetersiz ve sorgulanabilir datalara dayanarak, bir masaüstü bilgisayarındaki elektronik tabloda çalışacak kadar küçük modeller kullanıyorlar.

İkinci ve değerli sorunun devreye girdiği yer de işte burası. Nordhaus’un kullandığına emsal modellerin merkezinde ‘eğri uydurma’* ismiyle bilinen bir teknik yer alır. Pratik olarak konuşursak, datalarla hoş görünümlü bir çizgi çizmekten biraz daha fazlasını tabir eder. Dataları izah etmenin bu teoriden bağımsız bir yolunu kullanan Nordhaus, ekonomik faaliyetin sıcaklıktaki değişimlere reaksiyon olarak nasıl değiştiğini göstermek hedefiyle tasarlanan bir formül hazırladı. Asıl yaptığı şeyse gerçekleri aldatıcı biçimde değiştirmekti.

Böylesine kolay bir modellemenin dünyanın yazgısını tayin edebilecek kararlara yol gösterdiğine inanmak sıkıntı görünebilir, bu yüzden gerçek bir örnekle devam edelim. Aşağıda paylaşılan hal, Nordhaus’un “İklim Değişikliğinin Müthiş Derecede Makûs Neoklasik Ekonomisi” başlıklı bir makaleden alıntılanan eğri uydurma hesaplamasının yine sunumudur. Ana akım iktisadın önde gelen eleştirmenlerinden Avustralyalı ekonomist Steve Keen tarafından hazırlanmıştır. Görseldeki kırmızı noktalar, her ABD eyaleti için kişi başına düşen ekonomik faaliyeti temsil eder. Yatay eksen, ulusal ortalama sıcaklığa kıyasla her eyaletin ortalama sıcaklıklarını temsil eder.

Her ABD eyaleti (GSP “Gayri safi eyalet hasılası” manasına gelir) için ekonomik değişimlere karşı çizilen sıcaklık değişimleri, dağınık datalardan pak görünümlü bir eğri üretir. Görsel: Steve Keen

Mavi eğrinin bütün data noktalarına mümkün olduğu kadar yakın bir yere oturması gerekir. Çizimde gördüğünüz üzere, aslında bilgilere çok derecede zayıf bir biçimde uyuyor lakin sayıları ekleyebileceğiniz bir denklem sunuyor. Bu cinsten tehlikeli bir data modellemesi, Nordhaus’un iklim değişikliğinin ekonomik tesirinin mütevazı bir seviyede olacağına dair birinci tezlerini haklı çıkarıyor. O vakitten bu yana, iklim değişikliğinin yol açtığı daha küçük ekonomik kayıpları gösterecek biçimde formülünü elden geçirdi. Formülün en son hali, ekonomik faaliyetin, her 1 santigrat derecelik ısı değişiminin karesine karşılık yüzde 0,227 oranında düştüğünü gösteriyor. Bu inanç telkin edici tahlilde, gezegenin ortalama sıcaklığı 4 santigrat derece arttığında, global iktisat sırf (0.227x4x4) ya da yüzde 3.6 oranında küçülüyor.

Bu alanda tecrübesi olmayanların gözünde sonuçlar kesin ve tarafsız üzere görünür. Öte yandan, eğri uydurmanın altında yatan kanıya girdiğiniz anda işleyiş çöker. Yeni başlayanlar için bir ihtarda bulunalım; Nordhaus, büyük olasılıkla kapalı yerlerde meydana geldiğinden, sel ya da elektrik kesintilerinin kapalı alanlardaki ticari faaliyetler üzerinde hiçbir tesiri yokmuş üzere bütün ekonomik faaliyetlerin yaklaşık yüzde 90’ını modelinin dışında tutuyor. Hâlâ tuhaf varsayımlar yayınlamaya devam ediyor. Günümüz şartlarında Alaska ile Florida ortasındaki ekonomik farklılıklar, Alaska iklim değişikliği sonucunda kavrulurken ve Florida’nın büyük bir kısmı sellerle boğuşurken ekonomilerinin nasıl görüneceğine dair neden yararlı bir yol gösterici olsun ki? İktisat üzerinde tesir yaratan pek çok diğer etkenin 2100 yılında da bugünküyle temelde tıpkı olacağını nasıl varsayabilirsiniz? Bu yaklaşım, geleceğin Mad Max dünyasında oluşacak global su piyasalarını yansıtmak emeliyle Amerika Birleşik Devletleri’ndeki var olan şişelenmiş su satış eğilimlerini kullanmaya benziyor.

Matematikçi Cathy O’Neil, geleceğin de geçmişe benzeyeceğine dair yanlışlı varsayıma dayanarak “olağanüstü derecede aptalca projeksiyonlar” üretmesi nedeniyle eğri uydurma modellerini eleştiriyor. Bilhassa de Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Covid-19 ölümlerinin 15 Mayıs 2020’ye kadar sıfıra düşeceğini öngören bir eğri uydurma kullandığı bilinen bir Trump devri Beyaz Saray ekonomistine atıfta bulunuyor. Eğri montajcılarının gözden kaçırmaya meyilli olduğu konu, pek çok farklı satırın birebir dağınık bilgilere sığabileceği ve bunun da büyük ölçüde farklı projeksiyonlar üretmeyi mümkün hale getirdiğidir. Keen, Nordhaus’un eğri uydurmasını “ekonomi tarihindeki en gerçekçi olmayan ve tehlikeli ‘basitleştirici varsayım’” diye nitelendiriyor.

HESABA KATILANLAR VE KATILMAYANLAR

Nordhaus, modelinin “kullanım kılavuzunda”, yürüttüğü araştırmanın biyoçeşitlilik kaybı, deniz düzeylerindeki yükselme ve siyasal değişimler de dahil olmak üzere modellenmesi güç olan maliyetleri hesaba katmadığını belirtiyor. Hiçbir yarar sağlamayan ‘çaresi’ ise daha fazla meçhullüğü üst üste yığıyor. Devasa ölçüdeki bilinmeyenleri hesaba katmak maksadıyla, ekonomik ziyanların yüzde 25’ine denk gelen bir “ayarlama” yapıyor ancak göründüğü kadarıyla bu da nereden geldiği bilinmeyen bir sayı. Bundan daha tasa verici olan konu, pek çok iklim modelinde gördüğümüz ani değişimleri ve devrilme noktalarını göz arkası ediyor olması ve bu durum grafik eğrisinin çok dışında kalan ekonomik sonuçlara yol açabilir. Dünya önderleri, bu modellerin kullandığı metotların ve varsayımlarının yetersizliğini anlamaksızın, hepimize ve gelecek jenerasyonlar boyunca torunlarımıza yük olacak siyasetlere rehberlik eden ekonomik modeller kullandılar.

Ulusal Bilimler Akademisi’nin iklim değişikliğini bahis olan kıymetli bir rapor yayınladığı 1983’te, bu büyülü ekonomik kanıyı ilgilendiren kritik bir an yaşandı. Rapor, muharrirleri iki kümeye ayırdı. Bilim tarihçisi Naomi Oreskes, “Pozitif bilim alanlarında çalışan bilim insanları karbondioksit birikimini önemli bir sorun olarak görüyorlardı” diye aktarıyor; buna rağmen, “ekonomistler durumun bu türlü olmadığını savundu.” Sıkıntının iktisat cephesini temsil eden Nordhaus, yüksek karbondioksit oranının Dünya üzerindeki tesirlerini yumuşatmanın ya da bu şartlara ahenk sağlamanın “daha ekonomik” olacağını tez ederek iklim konusundaki acil aksiyonlara karşı çıktı.

Rapor komitesinin başkanlığını yürüten fizikçi William Nierenberg, Nordhaus’un yanında saf tuttu ve yönetici görüşünde yer verilen bakış açısında daha da ısrarcı davranarak hem birinci hem de son kelamı büsbütün ekonomistlere verdi. Sonrasında, rapor, Ronald Reagan idaresi tarafından Etraf Müdafaa Ajansı’nın hazırladığı ve kömür kullanımında acil azaltıma gidilmesini öneren bir incelemeyi geçersiz hale getirmek gayesiyle kullanıldı. Nierenberg, fosil yakıt sanayisinin finanse ettiği ve Amerika Birleşik Devletleri’nde büyük değer taşıyan iklim maddelerini yürürlükten kaldırmada tesirli olduğunu ispatlayan bir fikir kuruluşu olan George C. Marshall Enstitüsü’nü kurmaya yöneldi. O devirden beridir iklim krizini kıymetsiz üzere gösteren ekonomik modeller egemenliğini muhafazaya devam ediyor. İklim araştırmacılarından oluşan milletlerarası bir grup tarafından hazırlanan 2021 tarihli bir inceleme makalesi, Nordhaus’un kullandığı modellerin, bizleri “Dünya’daki hayat şartlarında çok ve geri dönüşü olmayan değişimlere yol açabilecek önemli bir risk” altına soktuğunu vurguluyordu.

İklim değişikliğini iktisat bağlamında sınırlayan Nordhaus ve müttefikleri, birebir vakitte son derece insani sıkıntılar karşısında artık insanlıktan çıkmış bir bakış açısını teşvik ediyorlar. Toplumsal bedeller kelam konusu olduğunda kozmik ölçüt olarak parayı kullanan rastgele bir tahlil, fakirlerin haklarını sistematik biçimde küçümseyecektir. Bunun üzere ekonomik modeller, Burundi’deki yaklaşık 265 işsiz beşerle işsiz bir Amerikalı için tıpkı “değeri” biçiyor. Ne var ki insan aleminin en fakir yarısı global karbon salımlarının sırf yüzde 10’lık kısmından sorumlu. Buna karşılık, en varlıklı yüzde 1’lik kısım (yılda 109.000 dolardan fazla kazananlar) global karbon salımlarının yüzde 15’ininden sorumlu.

Dünyanın, adalete ket vuran önyargıları gizleyen ekonomik modeller yörüngesinde değil, fizikî gerçekçilik ve insani muhtaçlıklar bağlamında oluşturulmuş iklim siyasetlerine gereksinimi var. Açıkça konuşursak, bu modellerin tenkit süzgecinden geçirilmesi noktasında meslektaş değerlendirmelerine güvenemeyiz; ne de bu araştırmaları bir durum tespiti yapmaksızın ve sorgulamaksızın aktaran gazetecilere ve uzmanlara güvenebiliriz. Neyse ki, daha fazla ekonomist Nordhaus’un öngörülerinin hileli olduğunu lisana getirmek noktasında Keen’e katılıyor. London School of Economics’ten Lord Nicholas Stern, “şu anda politik tahlillere hakim olan ekonomik modeller güya mantıklı bir merkezi durumu temsil ediyormuş üzere davranmanın sorumsuzca olduğunu” lisana getiriyor. New York Üniversitesi’nden ekonomist Gernot Wagner, “ekonominin bir iklim ihtilaline gereksinimi olduğunu” savunarak iklim bilimcilerin görüşlerini yansıtıyor. Nordhaus ile Nobel Ödülü’nü paylaşan ve Dünya Bankası’nda baş ekonomist olarak vazife yapan Paul Romer bile, geniş biçimde kabul gören ve “direksiyonda bulunan ekonomistlerin fayda sağlamaktan çok ziyan verdiğine” ait görüşü benimsiyor.

Belki de ekonomik modellere körü körüne güvenmeye karşı en kestirme karşılık, fecî bir geçmişe sahip olmaları. Çok az sayıda ekonomist 2008 yılında yaşanan mali çöküşü öngörmüştü; büyük kısmı bu cins bir çöküşün mümkün olmadığını düşünüyordu. Yaşanan çöküş sonrası hazırlanan bir rapor, bu başarısızlığı, “mesleğin, tasarımı gereği, somut dünya piyasalarında gerçekleşen sonuçlara taraf veren temel ögeleri görmezden gelen modeller oluşturma konusundaki ısrarına” bağlıyordu. Bu modeller, çöküşün kaynağı olan bankacılık dalını dahi kapsamıyordu. Bununla birlikte, iklim değişikliğinin fizikî itici güçleri, birinci kez 1856 yılında Amerikalı bilim insanı ve mucit Eunice Foote tarafından tanımlanmasından bu yana, git gide artan bir hassasiyetle anlaşıldı. 1856’dan beridir!

Hangi uzmanların itimadımızı hak ettiği ortada. Eğrilere uyan dikkat dağıtıcı ögeleri göz arkası etmek doğrultusunda elimizden gelen her şeyi yapalım ve karbona boğulan hayatlarımızın neden olduğu ziyanı en düşük düzeye indirmek için çabalayalım.

Yazının yepyenisi Open Mind Mag sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)