1930’larda, İkinci Dünya Savaşı’nın iki değerli provası yapılmıştı: Bunlardan biri Avrupa’daydı; 1936-1939 ortası gerçekleşen İspanya İç Savaşı’nda faşist başkanlar kendilerini ve ordularını sınamış, diktatör Francisco Franco tarih sahnesine çıkmıştı.
İkinci prova ise Asya’daydı; 1937-1945 ortası devam eden Japonya-Çin Savaşı, Nanking Muharebesi ismiyle anılan ve Japonya ordusunun yaptığı soykırımla anılmış, akabinde İkinci Dünya Savaşı’na taşınan şiddet sarmalı uzun yıllar sürmüştü.
Asya’daki bu prova, Japonya İmparatorluk Kuvvetleri’ni Nazilerin muadili hâline getirirken bugün hâlâ gerçek düzgün hesaplaşılamamış pek çok acı bıraktı geride: Savaş sırasında kaybedilenler, azaplardan geçirilenler, cinsel ataklara uğrayanlar, Japonya’nın Nanking ve pek çok yerde kurduğu toplama kamplarında gerçekleştirdiği soykırımlar…
Japonya-Çin Savaşı’nda, Japonya İmparatorluk Kuvvetleri’nin gerçekleştirdiği katliamlar ve ürettiği şiddet dalgası belgesellere bahis oldu, birtakım sinemalarda ve romanlarda işlendi. Bilhassa kimi Japon müellifler bu minvalde kendilerince ve imkânlar dâhilinde bir hesaplaşmaya girişti. Akira Mizubayashi, ‘Can Kırığı’ isimli romanında, Japonya-Çin Savaşı’nın en kanlı günlerinin yaşandığı periyoda ve sonrasına dair kurguladığı bir öyküyle buluşturuyor okuru.
‘ZAMANIN LOŞ MERDİVENLERİ’
Mizubayashi, 1938’de Tokyo’da başlatıyor öyküyü. Klasik müziğe gönül vermiş dört amatör müzisyen çıkıyor karşımıza: İngilizce profesörü Japon Yu ve üç Çinli öğrenci, daima prova yapıyor ve insanlığa mal olmuş eserler üzerinden, o devir Çinli ve Japon siyasetçilerin bir türlü beceremediği iki ülke halkları ortasında bir dostluk kurmayı başarıyor. Savaş periyodunun şiddet lisanı, tevatürlerle hareket etme ve düşmanlaştırma siyasetleri, Yu ve arkadaşlarının başına çorap örüyor: Provayı basan Japon askerler, dört müzisyeni tutukluyor ve Yu’nun ince personellik yapıtı kemanını kırıyor. Bu olup bitenlerin bir öbür şahidi daha var: O anda bir dolapta saklanan ve babasını o gün son sefer gören Yu’nun on bir yaşındaki oğlu Rei. Mizubayashi, romanı bu noktadan sonra günümüze de taşıyor ve Rei’nin, babasının anısı kırık kemanla savaştan miras kalan acıyı ve yası yaşamak durumunda kalışını resmediyor.
Rei’nin “zamanın loş merdivenlerinden indiği” bir sürecin romanı ‘Can Kırığı’. Bu sürecin başlangıçtaki en hoş ve heyecanlı tarafı, Rei’nin babası Yu’nun ve üç Çinli arkadaşının, 1930’ların sonunda yaşanan tüm acıların ve şiddetin müzik aracılığıyla üstesinden gelebileceğini düşünerek bir küme kurması ve provalara başlaması. Rei, küçük bir çocuk olarak bu devrin şahidi.
Can Kırığı, Akira Mizubayashi, Mütercim: Aysel Bora, 172 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021. “Çıldırmış bir dünyadaki şiddet karşısında dehşetli bir melankoliye kapılan Schubert’in yalnızlığı”ndan esinlenen ve bu ruh hâliyle ürettiği yapıtları seslendiren küme, müziğin uygunlaştırıcı tarafına ağırlaşırken Yu, “melankoli bir cins direniştir” diyerek bestekarın içinde bulunduğu durumla kendilerininki ortasında bir bağ kuruyor: “Aklın kaybolduğu ve kişiselliği yok etme şeytanının sürüklediği bir dünyada, insan nasıl aklı başında kalabilir? Schubert bizimle birlikte, artık ve burada. O bizim çağdaşımız. Ben bunu derinden hissediyorum.”
Yu’nun kurduğu bu ilintiyle küme, 1938’in Tokyosu’nda insanları ayrıştıran ve savaş naraları atıp Çin’e saldıran milliyetçilerin varlığı nedeniyle daha da değer kazanıyor. Öteki bir deyişle şiddet ortamında hümanizmi, sanatı, incelikleri ve vicdanı ön plana çıkarıyor Yu ve arkadaşları. Rei bunun da yakın bir şahidi.
Grubun bu çalışmaları, “majesteleri imparatora” itaat etmeyen ve “fikirlerini” desteklemeyen herkesi “vatan haini” diye yaftalayan Japon askerlerinin provayı basarak Yu ve arkadaşlarını tutuklamasıyla sekteye uğruyor: O an orada bulunanlar, savaşın ve milliyetçiliğin şiddetiyle yüzleşirken Yu’nun kırılan kemanı ise bu nobranlığın ve Rei’nin hayatında açılan yeni sayfanın simgesi hâline geliyor.
‘ÇOCUKLUĞUN DONMUŞ UZAMI’
Yetim kalıp babasının bir arkadaşı tarafından evlat edinildikten sonra Jacques Maillard ismini alan Rei’nin geçmişe dönerek anılarını canlandırma uğraşı, Mizubayashi’nin romanda kotardığı ikinci kırılma noktası.
1938’den yıllar sonra, yetmiş altı yaşındayken geçmişine ve anılarına sahip çıkmaya çalışan Rei’nin, benliğini tekrar kurmaya çalışmasına ve yaşadığı travmanın ruhunda açtığı gediklere şahit oluyor okur. 1938’de babasını tutuklayan askerler ortasında yer alan ve ona kırık kemanı veren Japon teğmenin torunuyla müsabakasına da… Bu noktadan itibaren Mizubayashi, romanı hatırlama ve yas çizgisine oturturken Rei’nin “zamanın fosillerinden kurtularak sarsılmasıyla” yüzleştiriyor bizleri.
Bahsi geçen sarsıntıyı ağırlaştıran şeylerin başında, Rei’nin on bir yaşından itibaren Fransa’da bulunması ve isminin değişmesi geliyor. Bu farklılıklar ona, 1938’de yaşadıklarını ve babasını unutturmuyor elbette ancak geçmişiyle bugünü ortasında kopukluklar doğuruyor. Teğmenin torunuyla konuşması ise yıllar sonra Japonya’ya giden ve kendini ülkesinde Fransız bir konuk üzere hisseden Rei’ye bu kopukluğu gidermede yardım ediyor. 1938’de babasını Rei’den koparan müzik, onu teğmenin torunu keman virtüözü Midori’yle yıllar sonra bir ortaya getiriyor. Yıllar sonra yetenekli bir lutiye olan Rei, babasının kümesinde yer alan üç Çinli müzisyenden Yu Jian’la tesadüfen irtibata geçince ortak anılar, acılar ve yaslar buluşuyor; hepsinin aklına vicdanın can çekiştiği, söz ve niyet özgürlüğünün öldürüldüğü devirler geliyor.
Babasından kalan kemanı tamir etmeye ömrünü harcaması ise Rei’nin geçmişindeki kırık dökük anıların bir kısmını düzeltme ya da “çocukluğunun donmuş uzamından” kurtulma gayreti olarak karşımıza çıkıyor.
Travma ve acılarını biraz olsun hafifletmek ve bölük pörçük anılarını yaşatmak için vaktinin birçoklarını babasının kemanını onarıp enstrüman üretimine ayıran Rei, hayatını altüst eden katliamların ve şiddetin nedenlerini sorgularken benliğindeki eksik kesimleri tamamlamaya çalışıyor. Bu çabası, babası ve onunla birlikte ömürden koparılanlar için bir hürmet duruşuna ve sessiz bir ağıta dönüşüyor.
Mizubayashi; Yu’nun başına gelenler, oğlu Rei’nin bunlara şahit olması, akabinde yaşadığı acı ve tuttuğu yas bağlamında, 1930’ların sonunda Japonya’ya hâkim olan nobranlığı ve sonrasındaki travmaları romanlaştırmış. Köklerinden koparılan, acılarla ve bitmek tükenmek bilmez bir yasla yaşamak durumunda kalan Rei, Japonya-Çin Savaşı’nın mağdurlarının ağır yükünü sırtlanan ve babasının anısını ayakta tutmaya çalışan bir karakter olarak ete kemiğe bürünüyor ‘Can Kırığı’nda. Daha doğrusu, emsal acıları yaşamak zorunda kalanları temsil eden bir karakter olarak karşımıza çıkıyor. Mizubayashi de romanı ve yarattığı karakterler aracılığıyla yakın geçmişle bir hesaplaşmaya girişiyor.
