Tuğba Sivri
Kadınlar, emek ve edebiyat kelam konusu olduğunda soruna iki temel açıdan bakmak gerektiği kanaatindeyim. Birincisi, bayan müelliflerin “edebiyat sektöründe” emeklerinin nasıl değerlendirildiği; ikincisiyse edebi metinlerde bayan emeğinin nasıl ele alındığı. Bu yazıda, 2000 sonrasında bu iki ayakta neler olup bittiğini, bölüme ve metinlere dair kendi hâkimiyetim sonluluğunda yaklaşmaya çalışacağım.
Söze MacKinnon’ın, “Marksizm için emek neyse, feminizm için de cinsellik odur: En çok bireyin kendisine ilişkin olan şey bireyin elinden alınmıştır”(1) formundaki güçlü kavramsallaştırmasıyla başlamak yerinde olacak. Çünkü bayan emeği diye bir şeyden bahsedebilmemizin temelinde, tam da bu cinsel farklılığın yattığını görmek gerekiyor. Cinsellik ve emek bağını edebiyat dalı bağlamında ele alırken, bayanların, yüzyıllar boyunca yazmaya uzman olmadıklarını, vücutlarının (ve cinselliklerinin) bunun önündeki en büyük pürüz olduğunu söyleyen erkek aklın edebiyat alanında yarattığı tahakkümü göz önüne almak zorundayız (Roussou’dan Peyami Safa’ya kadar erkek müellif ve düşünürlerin bu bahisteki görüşleri nettir).(2) 2000 sonrasında bayan muharrirlerin artık rahatça yazabildiklerini, kendilerine edebiyat alanında çarçabuk yer bulabildiklerini, bu sıkıntıların “geleneksel ataerkil toplum”da kaldığını sav etmeden evvel (ki bu sıkça lisana getirilmeye başlandı) bayanların kesimde yaşadıklarına biraz yakından bakmak gerekiyor.
‘SUSMA BİTSİN’ VE EDEBİYAT KESİMİNDE CİNSEL ŞİDDET
Günümüzde bayanların muharrir olmaları için görünürde bir mahzur, bir yasak bulunmuyor. Lakin edebiyat ‘habitus’una katılmak için tek pürüz resmi yasaklar değil. “Serbest vakit eksikliği ve yoksulluk, elbet sanattan caydıran güçlü etkenler,” diyen Joanna Russ, personel sınıfıyla bayanlar ortasında bir benzerlik kuruyor: “İşçi sınıfı edebiyatına dâhil edilebilecek bir eser yayımlandığında -ki yayımlandı ve yayımlanmaya devam ediyor- bayan sanatına ket vurmak için kullanılan metotlara başvuruluyor.”(3) Bu alaka bilakis de okunabilir: Bayan müellifleri, edebiyat bölümünün proleterleri olarak sınıflandırmak yanlış olmayacaktır. Mesken içi emek ve tekrar üretimin cinsiyetli yapısına karşın bayanlar Türkiye’de 150 yılı aşkındır yazıyor, yazmaya da devam edecekler. Fakat bu durum, bayanların edebiyat alanına erkeklerle eşit erişime sahip olduğunu göstermiyor.
2000’li yıllar, Türkiye’de feminist hareketin “özel olan politiktir” şiarını politik hatta taşıdığı ve bu manada bilhassa cinsel şiddetin kamusal ve özel alanda örtbas edilmesinin zorlaştığı bir periyot oldu. Tüm dünyada yükselen “me too” hareketi, farklı sanat alanlarında bayanların yaşadığı taciz ve şiddeti görünür kılmaya başlarken Türkiye’de bunun en büyük yankısı, edebiyat alanında duyuldu. Alanın “saygın ve dokunulmaz” erkek muharrirlerinin, genç bayan müellifler üzerinde kurduğu eril tahakküm, bilhassa taciz ifşalarıyla gündeme geldi.(4) Erkek müelliflerin kesimde edindikleri iktidarı kullanarak bayan müellifleri çeşitli hallerde bastırması, bayanların yazınsal emeklerinin karşılığını alabilmek için yalnızca neoliberal piyasa şartlarıyla değil, tıpkı vakitte cinsel şiddetle de gayret etmeleri gerektiği gerçeğini gözler önüne serdi. Bayanların iş hayatına iştiraklerinin hür piyasaca desteklendiği varsayılırken aslında bayanların bölümde erkeklerle eşit olmadıklarını, yazınsal özgürlüklerinin de cinsiyetleri nedeniyle kısıtlandığını en somut formuyla görmüş olduk. Edebiyatta (ve sanatın diğer dallarında) bayanların emekleri isimlerinin silinmesi, antolojilere ve tenkit kitaplarına dâhil edilmemeleri, eser verdikleri cinslerin itibarsızlaştırılması üzere çeşitli hallerde yok sayılırken sömürünün cinsel boyutunu da göz arkası etmemek gerekiyor.
EDEBİ ANLATILARDA BAYAN EMEĞİ
Girişte bahsettiğim ikinci temel sorun olan edebi metinlerde bayan emeğinin nasıl ele alındığını incelerken sadece bayan muharrirlerin metinlerine odaklanmanın eksik olacağı kanaatindeyim, lakin bu yazıda sonlarımı bayan muharrirler etrafında çizmeyi hakikat buldum. 2000 sonrası eser veren bayan muharrirleri düşünürken kitaplığıma göz gezdirdim ve karşıma çıkan isimler kabaca şunlardı: Latife Tekin, Ayfer Tunç, Aslı Erdoğan, Mine Söğüt, Sema Kaygusuz, Aslı Tohumcu, Gaye Boralıoğlu, Pınar Öğünç, Melisa Kesmez, Zeynep Kaçar, Ayşegül Devecioğlu, Şule Gürbüz… Alışılmış ki bu isimlerin dışında gerek hikaye gerek roman cinsinde eser üreten birçok bayan müellif var, lakin başta belirttiğim üzere, değerlendirmemi kendi kitaplığımın sonluluğunda yapabileceğim.
Kadın emeğinin bu romanlarda nasıl ele alındığına geçmeden evvel konut içi emek ve tekrar üretim emeğinden kısaca bahsetmek istiyorum. Yine üretim dediğimizde, yeme içme üzere günlük gereksinimlerin karşılanarak (erkek) personelin sonraki güne hazırlanması, çalışan nüfusa dâhil olmayanların (çocuklar, yaşlılar, hastalar, vs.) bakımı ve biyolojik yine üretimden bahsediyoruz. Gülnur Acar Savran’ın tabiriyle; “Kadınlar karşılıksız emek harcayarak erkeklerin ve onların hem çocuklarının hem yakınlarının bütün bakımını üstleniyorlar. Bu karşılıksız emek yüzünden bayanlar güçsüzleşiyor, erkekler daha da güç kazanıyor. Elhasıl erkekler tarafından bayanların emeğine el konduğu bir düzlem bu.”(5) Mesken içi emek, işte bu yine üretim faaliyetlerini söz ediyor. Her ne kadar global neoliberalizm, piyasanın erkek/kadın, yerli/göçmen üzere ayrımlar yapmadığı, “çok çalışanın kazandığı” üzere bir miti dayatsa da toplumsal cinsiyetin bu türlü işlemediğini biliyoruz. Ne var ki feminist tenkidin merkeze aldığı iki temel kavramdan biri olan (diğeri cinselliktir) tekrar üretimin, bilhassa 2010 sonrası feminist edebiyat tenkidinde geri planda kaldığını argüman ediyorum. Ulusal Tez Merkezi’nde 2000 sonrası bayan edebiyatına dair tezlere göz attığımda başlıklarda “ev içi emek/ yine üretim” üzere tabirlere rastlamadığımı; cinsellik, şiddet, annelik (bu biyolojik tekrar üretimle ilişkilendirilebilir fakat kâfi değil) kavramlarının ön plana çıktığını fark ettiğimi belirtmem gerek. Bunda hem son 20 yıldır süratle yükselen ve katliam boyutuna varan bayana yönelik şiddetin bayan edebiyatında da temel sıkıntılardan biri haline gelmesinin hem de feminizm için emekle muadil manaya gelen cinselliğin, tekrar üretimle sınırlanamayacak çok taraflılığının tesiri olduğunu düşünüyorum. Bu manada konut içi emek kavramının kullanılmayışını yeni siyasetle ilişkilendiriyorum.
Roman ve hikayelere bakacak olursak üstte saydığım isimlerin yapıtlarına dair genel müşahedelerim, son on yılda alt sınıf karakterlerin edebiyat alanında kendine çok daha geniş yer bulabildiği istikametinde. Latife Tekin, Ayşegül Devecioğlu, Zeynep Kaçar ve Ayfer Tunç’ta yalnızca alt sınıf bayanları değil, erkekleri de duyabiliyoruz. Üstelik bunu erkek müelliflerden daha derinlikli ve çok boyutlu ele aldıklarını söylemek de yanlış olmayacaktır. Çünkü sınıfsal sömürünün yanında birebir sınıfa mensup bayan ve erkekler ortasındaki cinsiyet hiyerarşisini de kurgularına taşıyor bu muharrirler. Burada çok küçük bir örnekle savımı somutlaştırmak isterim: Emekçi, gecekonduda yaşayan bayanlara kurgularında sık sık yer veren Latife Tekin’in 2018’de yayımlanan ‘Manves City’ romanında grev kırıcı çalışanlar, grevciler tarafından “kadın” denerek aşağılanıyor. Bayan personellerin o sırada direniyor olmaları bu hali değiştiremiyor.
Biyolojik yine üretimin annelik ve bayan vücudu çerçevesinde ele alındığını görüyoruz. Birgül Oğuz’dan Zeynep Kaçar’a, Sema Kaygusuz’dan Aslı Erdoğan’a birçok bayan muharririn yapıtlarında, bayanların doğurma/doğurmama/annelik yapma tecrübeleri ve tercihleri üzerine derin sorgulamalara rastlıyoruz. Vücut kelam konusu olunca cinsel şiddetin, başka problemlere göre çok daha sık ve ağır ele alındığını söylemek de yanlış olmaz sanıyorum. Seval Şahin’in 2000’li yıllarda yerli edebiyat üzerine kapsamlı değerlendirmesinde değindiği üzere, “Kadınların anlatıda kendilerine yer bulmaları ise karakterin çeşitlenmesine sebep oldu. Hakan Bıçakcı, Melida Tüzünoğlu ve Nazlı Karabıyıkoğlu plaza bayanlarının hayatlarını anlatırken, Seray Şahiner, Şebnem İşigüzel, Aslı Tohumcu, Ferat Emen, istismara uğramış bayanları anlattılar.”(6) Bilhassa çocuk ve bayanlara yönelik cinsel saldırganlık, öfkeli bir karşı çıkışla kurgulanıyor. Aslı Tohumcu’nun ‘Kötü Kalp’i, bu husustaki en ikonik yapıtlardan biri.
Son olarak bayan emeği ve cinselliğinin sömürüsünün en somut karşılığı olan fuhuşun da 2000’li yıllarda çok farklı açılardan ele alınmaya başlandığını görüyoruz. Elbet edebiyatta “fahişe kadın” imgesi, bilhassa erkek kurgucular için çok albenili bir imge olagelmiştir. Lakin bahsin romantize edilmeden, bayan vücudu ve cinselliğinin sömürüsü olarak ele alındığı kurgulara çok da sık rastladığımızı söyleyemeyeceğim. Bu bağlamda güçlü kurgulanmış bir örnek olarak Gaye Boralıoğlu’nun ‘Alametler Kitabı’nda yer alan ‘Kanuni Orospu’ hikayesini verebilirim.
Bu yazının, bayan emeği ve 2000 sonrası yerli edebiyat bağlantısına dair kısıtlı, epeyce genel ve daha çok beyin fırtınası diyebileceğim bir gayret olduğunu tekrar belirtmek isterim. Bahsin pek çok farklı açıdan tekrar ve daha kapsamlı ele alınması için tahminen bir başlangıç noktası olabileceğini umuyorum.
Dipnotlar
- MacKinnon, C. (1992). Towards a Feminist Theory of the State. Cambridge: Harvard University.
- Konuyla ilgili detaylı bir inceleme için bkz. Joanna Russ, ‘Yazmak Yasak: Bastırılan Bayan Yazını”, 2022, Minotor Kitap, çev. S. Melis Baysal
- Russ, a.g.y. s. 16
- https://www.gazeteduvar.com.tr/57-kadin-orgutunden-ortak-aciklama-uykularin-kacsin-ben-ne-zaman-ifsa-edilecegim-diye-haber-150715
- https://catlakzemin.com/feminist-ozne-mumkun-mu/
- Seval Şahin, “2000’li yıllarda yerli edebiyat”, SabitFikir, 26.04.2016 http://www.sabitfikir.com/dosyalar/2000li-yillarda-yerli-edebiyat
