İhsan Oktay Anar, Everest Yayınları tarafından yayımlanan yeni kitabı “Tiamat” ile sekiz sene sonra okurla yine buluştu. Varoluş uğraşının bu sefer denizin altında gerçekleştiği roman, katmanlı bir düşünsel yapı içerisinde din-bilim, özgürlük-varlık, düşünme-düşünme biçimleri üzere birçok çatışmaya temas ediyor.
İhsan Oktay Anar yapıtlarını husus edinen çalışmalara bakıldığında birincinin haklı bir formda postmodernizm kavramı öne çıkar. Öncülü modernizm üzere postmodernizm de tarihyazımı ile kol kola başlayan bir süreçtir. Yetmişli yıllarda tarihin ne olduğu yahut hangi disipline/disiplinlere yakın olduğu sorgulanmaya başlamış, ne derece bilimsel olduğu dahi irdelenmiştir. Lawrence Stone’un 1979 tarihli ‘The Revival of Narrative: Reflections on a New Old History’ (‘Anlatının Dirilişi: Yeni Bir Eski Tarih Üzerine Düşünceler’) makalesi, Clifford Geertz’in antropoloji vurgusu ve “yoğun betimleme” tekniğiyle birlikte sıradan insanların tarihine açılan yol seksenlerde “Yeni Tarihselcilik” anlayışının doğuşuna yer hazırlamıştır. Böylelikle tarih, anlatı ve kurgu ekseninde değerlendirilmeye başlanır. Kısaca, tarihselciliğin bilakis mutlak reddedilir, her tarih bir yine yazma süreci olarak görülerek çoğulcu, çok sesli bir bakış açısı kazanılır. Öbür bir deyişle olgu ve kurgu ortasındaki hudut muğlaklaşarak kaybolur. İşte bu damardan beslenen postmodernizm de modernizm tersi bir bakış açısıyla karşımıza çıkar: Sistemin yerine kaosu; ilerleme yerine geri dönüşü; teknoloji yerine nostaljiyi; gerçek yerine taklidi, palavrası, kurguyu; makro yerine mikroyu; büyük yerine küçüğü; yüksek yerine yüksek olmayanı; tek yerine birçok koyar. Böylece dine, mitolojiye, kelamlı edebi eserlere, halk müktesebatına kucak açarak üst kurmaca, pastiş, parodi, kolaj, palempsest, anıştırma üzere tekniklere yönelir. Yani, postmodernist muharrir yapıtını bir karnaval, bir yapboz üzere kurgulayarak klasik anlatı tiplerinin biçim özelliklerinden, metinlerarasılıktan faydalanır. Hakikaten Anar’ın yapıtının ismi dahi okura bu bakış açısını göstermektedir çünkü Tiamat, Antik Babil mitolojisindeki okyanus tanrıçası olup birinci kaosun sorumlusudur. Tıpkı vakitte ona sahip olanı dünyaya hükümran kılacak Baht Tableti’nin sahibidir. Kitabın kurgusu da Tanrıça Tiamat’la birlikte akla gelen su ve kaos göndermelerine paralel olarak gelişir. “1915 yılı Zemheri bitiminde Port Said’in 40 mil poyraz tarafında” Abdülhamit sınıfı bir tahtelbahir gemisinde, yani bir denizaltıda geçer olaylar. Abdülhamit, Osmanlı’da 1886 yılında birinci kere denize indirilen, 1888 yılında ise birinci torpido talimini gerçekleştiren denizaltıdır. Romanın tek yeri sayılabilecek tahtelbahir gemisinin de vazifesi düşman gemilerini yok etmektir. Böylelikle bir destroyer yok ettikten sonra metruk bir şilebe rastlar. Şilebe, erzak, alkol ve ganimet bulma umuduyla birtakım mürettebat üyeleri sarfiyat ve kafatasları delinmiş birçok cesedin ortasında bir sandık bulunur. Akabinde bu sandığı tahtelbahir gemisine getirirler. Fakat şilepte gördükleri tuhaf, hatta dehşetengiz görüntünün akabinde tabiatüstü olaylar peşlerini bırakmayacaktır. Birincinin sandığı açamazlar, o denli ki birkaç kişi levye yardımıyla kapağını biraz ortalar. Kapak, o aralıktan içeri elini sokan gedikli çavuşun kolunun üstüne kapanır, kolu kopar. Akabinde hareket halinde olan kol sandığın dışında ortaya çıkar ve Karagümrük’ün bileğini kavrar ancak yaralı çavuş bulunamaz. Öte yandan kapağı yaldızlı, üstünde iki melek temsili bulunan bu sandık Tevrat’ın bir kısmı olan “Çıkış Kitabı”nda geçen ahit sandığını akla getirir. Çünkü İsrailoğulları Mısır’dan -roman da Mısır’daki Port Said Limanı’nın yakınlarında geçer- göç ettikten birkaç sene sonra yapılan bu sandığın kapağı saf altından imal edilmiş olup, üstünde yeniden saf altından yapılan iki Keruv bulunmaktadır. Hz. Musa On Emir’in yer aldığı tabletleri burada koruma eder. İki Keruv ortasında Tanrı’nın bulunduğu ve Hz. Musa’nın burada İlah ile konuştuğu rivayet edilir. Ahit sandığı Kur’an-ı Kerim’de de Bakara Suresi’nin 248. ayetinde “tâbût” sözüyle zikredilir. İlaveten, “Bağışlanma Kapağı” olarak isimlendirilen sandık kapağının da Mesih’i sembolize ettiği düşünülür. Öte yandan “Çıkış Kitabı”nın ana konusu, İsrailoğulları’nın sayıca üstün gelmeleriyle birlikte Firavun’un onları köleleştirmesi ve onlara zulmetmesidir. İlah, bu yüzden Firavun’u On Bela ile cezalandırır. Birinci belanın denizle ilgili olması tekrar metin açısından dikkat caziptir:
Tiamat, İhsan Oktay Anar, 160 syf., Everest Yayınları, 2022.
“17- ‘Benim RAB olduğumu şundan anla, diyor RAB. İşte, elimdeki değneği ırmağın sularına vuracağım, sular kana dönecek. 18-Irmaktaki balıklar ölecek, ırmak leş üzere kokacak, Mısırlılar artık ırmağın suyunu içemeyecekler.’” (Mısır’dan Çıkış, 7:18-19)
Nitekim “Tiamat”ın ileriki sayfalarda tekrarlanacak birinci sayfasının birinci kısmına bakıldığında Kutsal Rüzgâr’ın üstünde estiği deniz mavilikle, güzellikle değil, karanlıkla, mevtle, cesetle, ruhla, dışkıyla, kısaca kötücül tabirlerle tasvir edilmektedir:
“Soğuk ve karanlık tabanlar boş ve anlamsızdı. Kadim batıklarda meyyit denizcilerin kıpır kıpır yakamozlu ruhları, yakarırcasına kolları üstte, yosunlar üzere akıntıda kıvrılıp kıvranarak salınıyor, tabanda çürümüş leş katmanından vefatın nabzı üzere tek tük atan kabarcıklar tıp tıp koparak yükseliyordu. (s.9)”
Üstelik tekrar birebir sayfada “başlangıçta her şeyin boş ve anlamsız olduğu” iki kez zikredilerek ilkel bir kaosa, bir çeşit yaratılış mitine, bir dinin doğuşuna vurgu yapılıyor üzeredir. Öte yandan bu sandıkla birlikte gelen uğursuzluklar mürettebatın yakasını bırakmayacak, sandık bir anda kapkara kesilecek, üstündeki melekler ifrite dönecek ve içinden bir canavar çıkacaktır. Bu canavar karnına kömür atıp onları tutuşturarak güç kazanır. Elbet canavarın ateşle olan bu alakası bize Şeytan’ı çağrıştırır. Lakin yeniden sandığın alındığı metruk şilepten yedi tane de çivi alınmış olup bu çiviler insanların başını amaç almaktadır. Ayrıyeten, başına çivi düşen herkes de canavar veya sandığın içindeki kötücül varlık tarafından manyetik bir güçle denetim edilir. Böylelikle denetim ettiği insan sayısı kadar zekâya sahip olan kötücül varlığın zaafının da bilgiye duyduğu şehevi istek olduğunu anlar ve bir çıkış yolu teklif eder Mülazım:
“(…) Aptal olarak bilgi karşısında tokgözlüyüz. O bizden zeki olduğu için açgözlü. Bilgi konusunda seçici olmadığı, iştahlı ve şehvetli olduğu için kendi kuyruğunu ona yutturacağız. Zekâsıyla birlikte itimadı de arttı. Onu kibriyle de vuracağız. Onun planı bizim hiçbir şey yapamayacağımız üzerine heyeti. Ancak yapacağız. Ondaki zekâ sarhoşluğunu kullanacağız. (…)” (s.135-136)
Kötücül varlığın bilgisinin ve zekâsının yanında bu niteliklerini zaafa çevirecek bir kibrinin olması da Şeytan’ı çağrıştırmaktadır. Anlatı dinden dine değişse de bilindiği üzere şeytan kendini Hz. Âdem’den üstün görerek Tanrı’ya isyan etmiş, başmelek olarak üstün özelliklerine karşın kibri yüzünden cezalandırılmıştır. Tüm bu noktalar romanın dini, mitolojik kaynaklarını gösterirken anlatının 1915 yılında bir Osmanlı denizaltısında geçmesi ve muharririn üslubunun da gerek sentaks gerekse biçimsel özellikler bakımlarından devrin lisan ve üslup özelliklerini taşıması metnin tarihi boyutunu oluşturur. Ayrıyeten, varoluş, özgürlük, aptallık ve zekâ, düşünme ve düşünme biçimleri üzere felsefi hususlar satır ortalarında irdelenerek roman katmanlı bir yapı içerisine sokulur.
“‘Evet,’ dedi Züp, ‘İlim adamlarının işi beyaz kuğular. Biz ise siyah kuğuyu ararız. Almanların harpte çuvallamaları da kitabî olmalarından. Akılcı hasımları tekrar akılcı olan onları öngörebiliyor. Akıldan akıla yol var zira. Onlar beyaz kuğu. Fakat bizim erlerimiz o denli değil, bazen akıl dışı davrandıkları için iddia edilemezler, fakat mecnun bir kumandana yenilirler. Her biri siyah kuğu.’” (s.41)
“Beyaz kuğu” kelam konusu olunca filozof Karl Popper’ın tümevarım yahut yanlışlanabilirlik sorunsalını irdelemesi akla gelir. Popper’ın gayesi David Hume’un 18. yüzyılda lisana getirmeye çalıştığı bir sorunsalı tahlile kavuşturmayı denemektir. Bu sorunsal içerisinde “Bütün kuğular beyazdır” önermesi ön plana çıkar zira tümevarımcı düşünme gözleme dayalıdır. Gözlemlenen yüzlerce, binlerce, hatta milyonlarca kuğunun beyaz renkli olması bütün kuğuların beyaz olduğuna dair haklı bir çıkarım mıdır? Hayır, zira bizim tarafımızdan gözlemlenmeyen bir kuğu öbür renkte olabilir ki bu da üstteki önermeyi yanlışlar. Diğer bir tabirle, Popper’a nazaran tümevarım tekniği bu özelliğinden ötürü tümdengelimin bilakis mantıksal bir çıkarım olarak bedellendirilemez. Elbet Popper’a Thomas Kuhn başta olmak üzere başka düşünürlerden karşılık gelmiştir ama metne döndüğümüzde ne doğrulanabilen ne de yanlışlanabilen bir önerme karşısında ne yapmak gerektiği sorunsalına varılabilir. Yani akıl ve insan özgürlüğü varoluş içerisinde nasıl konumlanmaktadır?
“Ancak, hür olduklarını düşünmelerine karşın aslında o denli olmayan bu şahıslara Sancı ve başka zabitler de dahildi. Bu bakımdan onlar, hesaplama ve ispatta, matematiğin ve mantığın temellerine kuzu kuzu ve hürmetle boyun eğen, itaatkâr ve yumuşak başlı matematikçiler üzereydiler. Zira esareti altında yaşadıkları aklın kararlarını bir ferman üzere kabul etmediklerinde hayatta olamayacaklardı. Var kalmayı hür kalmaya tercih ettiklerinden ruhları, içinde dişlilerin tıkırdadığı bir hesap makinesinden farksız zihinlerinde mahpustu.” (s. 87-88)
Elbette, “Tiamat” ile ilgili bütün konulara değinmek bu yazının boyutunu aşsa da romanın en azından uzman okur için sekiz sene beklemeye paha olduğunu söyleyebilirim. Pek doğal Anar’ın lisanını ağır bulan okurlar da vardır. Özellikle denizcilikle ilgili tabirlerin eski isimleri metinle güreşmeyi sevmeyen okurlar için bu noktada zorluk çıkarabilir. Kanaatim, Anar’ın her cümleyi demlendire demlendire rafine bir metin ortaya koyduğu. Bu minvalde bütün göstergelerin metne hizmet ettiği pürüzsüz bir anlatı. Elbet, postmodernist teknikle yoğrulmuş bir roman ancak felsefi katmanları prestijiyle “Tiamat”ı farklı bir yere koymak daha gerçek olacaktır.
