Metin Ehil & Ceren Düven
Başta Amerikan toplumu olmak üzere 1929 Dünya Ekonomik Krizi, bilindik tabirle Büyük Buhran sonucu kapitalizme yaslanan hâkim sınıfın sömürdüğü personel sınıfının sesi olan Steinbeck, bazılarına nazaran yirminci yüzyılın en önde gelen müelliflerinden biridir. Kısa denebilecek ömrüne; on altı roman, birçok kısa hikaye, dört senaryo, dört cildi aşkın gazete makalesi, üç seyahat kitabı, bir çeviri, Broadway’de oynanan üç oyun sığdırmıştır. Birçok yapıtı Hollwood sinemasına dönüşmüş muharrir, Alfred Hitchcock’un “Lifeboat” sinemasının senaristliğiyle 1945’de Akademi Mükafatına de aday gösterilirken edebiyat alanında Pulitzer ve Nobel mükafatlarını alarak muvaffakiyetini dünya çapında duyurmuştur.
1929 Dünya Ekonomik Krizi, her kriz üzere sömürülen sınıfları vurmuştur, tekrar her kriz üzere kelamda bir krizdir zira 16. yüzyıldan beri var olan kapitalist sistem kendi içindeki güçsüzleri ayıklayarak yeni bir hegoman seçmek için yapay krizler yaratarak var olur. Büyük Buhran ismiyle anılagelen krizde de dünya ticaret hacmi yaklaşık yüzde 50 oranında azalmıştır. Büyük Buhran’ın öbür krizlerden farkı, o vakte kadar bölgesel veyahut kıta çapında gelişen bir kriz olmayıp global çapta derin tesirler yaratmasıdır. Hakikaten, bir asır öncesine bakıldığında irili ufaklı birçok ekonomik kriz, fay çizgisi misali büyük bir krizin geleceğini belirtmektedir. Bu minvalde, Büyük Buhran’ın başka isminin “Birinci Kırılma” olması da tesadüf olmasa gerek. Yeniden bu krizin sebeplerinden biri imparatorluk sonrası Avrupasında Rus Çarlığı’ndan, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’ndan ve Cermen İmparatorluğu’ndan doğan boşluğu tekrar doldurma teşebbüsüdür. Osmanlı İmparatorluğu’nun da bilfiil tasfiyesi kelam hususudur. Gerçekten, Avrupa bu derece siyasi bir kırılma yaşarken kriz, altın rezervi, gayrisafi ulusal hasıla üzere refah ölçütlerinde en yakın rakibi olan İngiltere’yi birincisinde yaklaşık ona, ikincisinde yaklaşık ikiye katlayan Amerika’da patlamıştır. Krizin öncesindeki on yıllık devirde 50 milyon yeni pay senedi piyasaya sürülmüş ve “borsadan güçlü olma” fikri, amiyane tabirle “köşeyi dönme” zihniyeti insanlara aşılanmıştır. ABD lideri Calvin Coolidge’ın 1928 tarihli kongre konuşmalarına bakıldığında kelamda refah vurgusu altında kriz yeniden, “ben geliyorum” demektedir adeta. Halefi Hoover ise birçok iktisatçıya nazaran krizi engellemek için hiçbir uğraş sarf etmemiştir. Yardımcı, İnce ve Ekiz’in makalesine bakıldığında Wisman referanslı çarpıcı bir matematik kelam hususudur:
“Kriz öncesi toplumsal yapı içerisinde sanayileşmenin de getirdiği yüksek üretim sebebiyle personeller büyük yer kaplamaktadır. Fakat artan üretim kapasitesinin bilakis çalışanların toplum içerisindeki maddi güçleri ve ekonomik garantileri azalma eğilimi göstermiştir. Şöyle ki, periyot itibariyle yıllık üretim kapasiteleri ortalama yüzde 5.44 oranında artmış iken emekçilere yönelik toplumsal dayanak ve sendika üyelikleri 1920’den 1929 yılına yaklaşık olarak yüzde 40 azalmıştır (Wisman, 2014:375)”
Gazap Üzümleri, John Steinbeck, Mütercim: Rasih Güran, 540 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2021.
Bunu çeviri etmek gerekirse kriz, sınıf hareketliliğini ortadan kaldıracaktır. Yani, dikey yükselme talihi personel sınıfı için yok olmuş olacaktır. Krize dek süregiden gelir dağılımdaki eşitsizlik, şirket ve banka yapılarındaki çarpık örgütsel yapı krizle birlikte tam manasıyla patlamıştır. Yeniden makaledeki istatistiklere dönerek açıklamak gerekirse kriz sonrası binlerce banka kapanmış, ABD vatandaşlarının dörtte biri işsiz kalmış, GSYH yüzde 29 azalmış ve hatta birtakım eyaletler takas sistemini yürürlüğe koymuştur. Avrupa ülkelerinin küçülmesine de sebep olan, üretimi taban düzeyine indiren kriz pek alışılmış olarak en çok işçi sınıfı vurmuştur. O yıllarda yirmili yaşlarda bir gazetecidir Steinbeck. Tam ismiyle, John Ernest Steinbeck, 27 Şubat 1902’de Kaliforniya’nın Salinas kasabasında doğmuştur. Babası, John Ernst Steinbeck, Monterey bölgesinde saymanlık yaparken annesi Olive Hamilton Steinbeck de ilkokul öğretmenliği yapmaktadır. Bu çiftin dört çocuğunun üçüncüsüdür muharrir. Akranları üzere okula gitmediği vakitleri Salinas Vadisi’nde çiftçilik yapan Steinbeck buralarda edindiği deneyimleri yazın ömrünün ikinci devrinin mayası yapacaktır. Çünkü birinci periyodunda kahraman odaklı yapıtlar ortaya koyacak lakin Türkiye yazınında Yaşar Kemal’in röportajlarında görülen edebi gazetecilik geleneğiyle kendini yoğura yoğura toplumcu gerçekçi bir çizgiye herkesten önce geçecektir. Steinbeck’in 14 yaşında müellif olmaya karar verdiğini de eklemeli. Hakikaten genç Steinbeck, vaktinin birçoklarını, fikirlerini olgunlaştırmaya çalışarak hikaye ve şiir yazarak geçirmektedir. 1919 yılında ise Salinas Lisesi’nden mezun olup tekrar tıpkı yıl içinde ailesini memnun kılmak gayesiyle Stanford Üniversitesi’ne kaydolmuştur. Yazma tutkusunun yanında, Büyük Buhran’ı önceleyen on yılda eğitim fiyatını karşılamak için tezgâhtarlıktan ırgatlığa kadar birçok işle hemhal olmuştur. O denli ki öğretimi aralıklı bir seyirde süregitmiştir. 1919 yılından üniversiteden ayrıldığı 1925 yılına kadarki öğretim sürecinde birtakım bazı okula orta vermiştir. Bu ortalarda kimi vakit göçmenlerle birlikte Kaliforniya çiftliklerinde çalışmıştır. Yeniden bu deneyimler de onun ikinci devrindeki edebi anlayışına büyük ölçüde ilham olacaktır.
Böylelikle Steinbeck, üniversite mecmuası “Stanford Spectator” için iki kısa hikaye yazarak yazın sürecine yarı-profesyonel birinci adımını atar. Birinci hikayesi “Bulutun Parmakları” ondaki toplumcu gerçekçi damarı satır ortasında saklayan bir metin olarak karşımıza çıkar. Lakin incelendiği üzere onun birinci periyodu, hikayesinin başlığından da anlaşılacağı üzere 1930’ların ortalarına kadarki süreçte ortaya koyduğu üzere mistik ve duygusal bir izlekte devam eder. Bu devirde yazdıklarında nükteye, ironiye yük verir. Öte yandan, edebiyat eleştirmenlerinin nitelendirdiği üzere onun en verimli devirleri 1930-1950 ortasıdır zira bu süreçte Steinbeck ikinci devrine girmiş olup sınıf çatışması odağında ezilenlerin çektiği eziyetleri anlatmaya başlamıştır. 1950’lerden sonra daha bireyci bir izleğe yönelse de gerçekçilikten asla kopmamıştır. Öbür bir deyişle birinci romanı “Altın Kupa” ve ikinci romanı “Bilinmeyen Bir Tanrıya”daki toplum dışı karakterler artık ilgisini çekmez zira birinci devrinde “kahraman” odaklı yazan Steinbeck, kendi emelleri peşinde koşarken etrafını umursamayan insanları anlatmıştır.
Bu minvalde, ikinci periyoda ve toplumcu gerçekçi bakış açısına geçişişini muştulayan birinci muvaffakiyetini 1935’te yayımlanan “Yukarı Mahalle” kitabıyla elde eder. Monterey kentindeki melez kökenli Paisano topluluğunu mevzu ettiği bu kitap “Sardalya Sokağı” (1945) ve “Tatlı Perşembe” (1954) kitaplarının da habercisi olarak kıymetlendirilir. Üçünün de ortak özelliği, süreksiz işlerde çalışarak gelecek derdinden azade yaşayan insanların trajikomik anlatısıdır.
Bitmeyen Hengame, John Steinbeck, Tercüman: Rasih Güran, 292 syf., Bağlantı Yayınları, 2021 Ancak bu yapıtları ortaya koymadan evvel, Türkiye okurunun da düzgün bildiği, hatta okullarda okutulan iki yapıtını de zikretmeli: “Bitmeyen Kavga” (1936) ve “Gazap Üzümleri” (1939). Bu yapıtlarda göze çarpan, aslında edebi gazetecilik geleneğinden beslenen müellifin gazeteci kimliğine yük vermesidir. İki yapıtın kilit noktası da emekçi sınıfının sıkıntılarına tercüman olmalarıdır. “Bitmeyen Kavga” metninde hükümran sınıf-sömürülen sınıf alakasına vurgu yaparken tarafsız bir hal sergilerken “Gazap Üzümleri”nde taraf tutan bir müellif olarak karşımıza çıkar: Bu yapıtıyla halini değiştirdiğini ilan eden müellif, artık ezilenden taraftır. Tekrar “Gazap Üzümleri”ne bakıldığında, süreksiz işlerle günlük nafakasını çıkarmaya çalışan Batı’dan gelen personellere dair müşahedeleri öne çıkar. O denli ki artık bu toplumsal sıkıntıya “angaje” olur. Mecmualardan kazandıklarının bir kısmını onlara bırakır. Göçmen çalışanların sıkıntılarıyla hemhal olur. Sefalet yüzünden annesinin karnını doyurmak için gereksinimi kadar çalan bir delikanlıyı kefaretle mahpustan çıkarmak için uğraşır. Örnekler çoğaltılabilir ama ezcümle, hem yazınsal hem de toplumsal manada bütün varlığıyla ezilenin yanındadır.
Steinbeck külliyatına temas etmek bu yazının boyutlarını aşsa da “Bitmeyen Kavga” kitabını yazdığı periyoda kısaca temas etmekte yarar var. Bu periyot, göçmenlerin kampına gitmeye başlayan müellif onların sıkıntılarını anlattığı yazılarının mecmualarda yayımlanmadığından yakınır. Nedeniyse, Salinas yöresinde sefalet yüzünden cürüm oranındaki artıştır. Yani, aç bırakıldığı için tek ve son deva olarak suça yönelen insanları yargılamadığı için yazılarını yayımlamazlar. Tahminen de bunun en çarpıcı örneği “İnci” isimli novellasıdır. Bu novella, birinci çocuklarını yoksulluk yüzünden kaybeden yoksul bir aileyi mevzu edinir. Fakat bahtsız ailenin ikinci çocuğunu da akrep sokar. Bebeğin babası Kino bir dalgıçtır ve deniz tabanlarında inci bularak geçimini sağlar. Kino’nun kocaman bir inci bulması ve berbat niyetli Doktor’un aileyi sömürmesi sonucu gerçekleşen bir dizi olay saz konutta yaşayan bu fakir aileyi bir trajediye sürükleyecektir.
Sözün özü, üstte de belirtildiği üzere 1968 yılında vefat eden, altmışlı yıllarının sonlarına kadar pek çok eser veren Steinbeck’in külliyatına dair kelam etmek zordur ama yeniden üstte belirtildiği üzere Steinbeck’in kalemini hayat yoğurmuştur, desek yanlış olmaz. Hem yazınsal hem de fiili manada ezilenin yanında olan Steinbeck’in 68 Mayısı’ndan aylar sonra vefat etmesi dokunaklıdır. Çünkü bu hareketten sonra Sartreçı kozmik aydın modeli yerine Foucaultcu angaje entelektüel modeli gelecek, bilgi-iktidar ilgisi daha sert sorgulanacaktır. Bu bağlamda bakıldığında 68 Hareketi’nin, teorik tekâmülü gelişmeden pratik tekâmülünü önceleyen kaç çocuğundan biridir de Steinbeck…
KAYNAKÇA
- Ayaz, Cihan. John Steinbeck’in The Grapes of Wrath, Of Mice and Men, The Pearl, Tortılla Flat ve Cannery Row İsimli Yapıtlarında Yoksulluk, T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü İngiliz Lisanı ve Edebiyatı Anabilim Kolu, Van, 2008.
- Ekiz, Ramazan, & İnce, Muhammet Rıdvan, & Yardımcı, Mehmet Emin. 1929 Dünya Ekonomik Krizinin Sebepleri ve Sonuçları Üzerine Bir Kıymetlendirme, 2017.
- Güzel, Mehmet. John Steinbeck’in Gazeteciliğine Bugünden Bakmak, Türkiye Bağlantı Araştırmaları Mecmuası sayı 37, 2021.
- Timuçin, Ali. Birey – toplum diyalektiğinde Steinbeck’in sanatı, 2009.
