Hak, emek, özgürlük, eşitlik, sınıfsız ve sınırsız bir dünya için egemenlere karşı verilen gayret dün de, bugün de aralıksız devam ediyor. Geçmişte sokaklar direnişin, çaba alanın en kıymetli mekânlarıyken, bugün sistem yanlısı yerlerin dizaynıyla bu alanların küçültülmesi, yok edilmesi tahakkümün boyutunun hangi noktaya geldiğini göstermesi açısından kıymetli. Artık direnişin yeri, uçsuz bucaksız alanlarıyla toplumsal medyaya evrilmek üzere. Güç ve tahakküm münasebetlerinin de bu dijital kainatta tekrar şekillendirildiğini söylemek gerek. Emeğin de dönüşüme uğradığı bu yeni dünya nizamında sermayenin sömürü araçları, hâkim kıymetleri ve teknoloji üzerinden tekrar üretiliyor. Oysa bilgi toplumu daha özgür, daha eşitlikçi, tekelleşmenin, ayrımcılığın, sömürünün önüne geçebilecek bir yapının nüvelerini içinde barındırıyor. O denli tabir ediliyor.
Gelgelelim emeğin sömürüsü, tahakküm, yoksulluk, gelir dağılımındaki adaletsizlik azalmadan devam ediyor. Sesini çıkaran, bunu yazıya, şiire, müziğe döken, fotoğraflayan, sinemasını çeken; emekçi aksiyonlarını, grevleri, hak arayışlarını, kayıt altına alan sanatkarların yapıtları direnişin belleğini oluşturuyor. Bilhassa 12 Eylül 1980 darbesine kadar edebiyat alanında 1 Mayıs, emek, işçi üzerine yazılmış pek çok şiir var. Darbeden sonra “emek” üzerine yok denecek kadar az şiirin yazılması değişimin izlerini taşıyor. Örgütlü olma anlayışının yıkılması, klâsik iş ve emekçi argümanlarının değişmesi, bilişim çağında bilgi, bağlantı üzere “maddi olmayan emeğin” belirleyici, merkezsiz, yersiz örgütlenmesi(*), emek algısının değişimine neden olsa da özünde hiçbir şey değişmiyor. Sömürü, köleleştirme devam ediyor. Bugüne kadar yaşananları tekrar hatırlamak için şiir tarihimizde yazılan 1 Mayıs şiirlerine, evvel de Yaşar Nezihe’ye kulak verelim.
“Ey işçi! Bugün hür yaşamak hakkı seninken/ İşverenler o hakkı senin almışlar elinden/ Sa’yınla edersin de ‘tufeyli’leri varlıklı. Kalbinde niye yok ona karşı yeniden bir kin?…” diye sesleniyor 1923 yılında yayınlanan “1 Mayıs İçin” isimli şiirinde Yaşar Nezihe. Bu şiir, 1 Mayıs için yazılmış birinci Türkçe şiir olmasının dışında, bir bayan şairin direncini, hak arayışını gür sesle lisana getirmesi açısından da kıymetli. “Boynundan esaret bağını parçala, kes, at” dizesiyle, Yaşar Nezihe sadece sınıfsal çabaya verdiği kıymeti göstermiyor, tıpkı vakitte personel sınıfını örgütlü olmaya da davet ediyor. Elbette bu çabaya, onun cinsiyet eşitsizliğine dair gayreti de dahil. “Esaretten kurtulmak” sözünü bütüncül bir yaklaşım olarak düşünmek gerek.
Sosyalist kanıya sahip olan Yaşar Nezihe, çalışanın ve emeğin sömürülmesini, Marksist fikrin emek gücü, emek- kıymet teorisi çerçevesinde ele alır. “Zenginlere hisse verme yazıktır emeğinden” dizesi, gücünü sermayeden alan kapitalizmin “kâr ilkesine” karşı isyandır. “Esaret bağından kurtul” seslenişi de kölelikten, baskıdan, sömürüden, sefaletten kurtulmanın yolunun lakin bir ortaya gelerek ayağa kalkmak olduğunu açıkça söz eder. Zira bu medeniyeti yükselten, emek gücüdür.
Nâzım Hikmet’in “Açlık Ordusu Yürüyor” isimli şiirinde “Açlık ordusu yürüyor/ yürüyor emeğe doymak için/ ete doymak için/ kitaba doymak için/ hürriyete doymak için..” dizelerine rastlarız. Emek sömürüsü ve yoksulluk gittikçe yaygınlaşmaktadır ülkemizde. Lakin beklenen hoş günlere dair umut her daim yürürlüktedir. “Türkiye Personel Sınıfına Selam” isimli şiirinde “… beklenen hoş günler, hoş günlerimiz, ellerinizdedir/ haklı günler, büyük günler/ gündüzlerinde sömürülmeyen, gecelerinde aç yatılmayan/ ekmek, gül ve hürriyet günleri…” der Nazım Hikmet. Bu şiirdeki ekmek ve gül vurgusu, 1912 yılında ABD’de bayan çalışanların başlattığı, Ekmek ve Gül grevine göndermedir. Bu grevin ekmek ve gül olarak isimlendirilmesinin nedeni, 1908’de New York’ta bir fabrikada çıkan yangında ölen 128 bayan emekçi için yürüyüş yapan on beş bin bayan personelin attığı “ekmek istiyoruz, gül de” sloganıdır. Ekmek ve gül, direnişin, isyanın, emeğin ve umudun simgesi olmuştur artık.
Nâzım Hikmet’in bahsettiğimiz her iki şiiri de 1962 tarihinde kaleme alınmış. Bundan bir yıl öncesinde 1961’de Cumhuriyet tarihinin en büyük birinci mitingi olarak tarihe geçen Saraçhane Mitingi yaşanmış. Kaynaklara nazaran yüz bin civarında işçinin katıldığı bu miting, emekçi hareketinde bir dönüm noktası olarak kabul ediliyor ve sonraki yıllarda gelişecek çaba ruhuna ivme kazandırıyor. Mesela, 28 Ocak 1963’te 170 çalışanın başlattığı Kavel kablo fabrikasındaki direniş, her türlü baskıya rağmen büyük bir kazanımla sonuçlanır. Grev hakkı olmayan çalışanlar, Kavel Direnişi’yle grev ve toplu iş mukavelesi hakkını kazanır. Kavel Direnişi’ne 1963 yılında birinci şiir kitabı ‘Kavel’i yayınlayan Hasan Hüseyin Korkmazgil de dayanak verir. “İşime karım dedim/ karıma kavel diyeceğim/ ve soluğum tükenmedikçe bu doyumsuz dünyada / güneşe karışmadıkça etim/ kavel grevcilerinin türküsünü söyleyeceğim…” Şiirin tarihine Kavel’in türküsü de dahildir artık. Şiirin hafızasındadır yaşanan tüm tanıklıklar.
Direnme, grev, hak arama gayretleriyle birlikte göçükler, grizu patlamaları üzere iş cinayetleri, acılar, vefatlar de yaşanmakta; tüm bunlar da geçmektedir şiir tarihine. 1965 yılının mart ayında Zonguldak Kozlu Ocağı’nda madencilerin eşit fiyat talebiyle başlattıkları direniş, kısa müddette öteki ocaklardan gelen binlerce maden personelinin de iştirakiyle büyür. Fakat bu direniş, askerin müdahalesiyle sonlandırılır. Askerler iki emekçiyi öldürmüştür. Öldürülen çalışanların cenazesi esnasında kente destek birlikleri gönderilmiş, birçok maden personeli tutuklanmıştır. Tüm bu yaşananlar Fazıl Hüsnü Dağlarca’ya “Zonguldak Ağıdı” isimli şiiri yazdırır. Şiirinde “Bir kömür, bir uzak, bir kara, bir derin/ ellerin, yeraltında yitmiş kocaman ellerin/ Yıllarca çalışırsın, gündeliğin on lira/ Açsın, susar kuyular bağıra bağıra/ Ko yamyassı ayakların balçık toprağa girsin/ Kim yürürse öldürürler bilirsin/ Zonguldak meyyit iki gecede gecede canlı bir/ Zonguldak bir Türkiye, bir aç Türkiye değil midir?/ İlah yeryüzünündür, bir hisse düşmez sana/ Sen yer altındasın, Tanrısızsın, anlasana” der. Onun şiiri yeraltından yeryüzüne sızan büyük açlığın, yoksulluğun, adaletsizliğin sesidir. Onun şiiri susar bağıra bağıra…
BİRLİKTE BAKMANIN DERİNLİĞİ
İlhan Berk’in şiiri de kömür kokar. İlhan Berk, Zonguldak’ta öğretmenlik yaptığı yıllar içerisindeki tanıklığını, bir yarım asrın ipe dönmüş insanlarıyla, hayal görmeyen toprağıyla, niyetli vakarlı dağıyla, yaşanan “kaderleri ümitleri buruk boyunlarıyla” aktarır şiirine. Kömür madeninde çalışan çalışanların kara yazgısı, kentin tüm dokusuna nüfus etmiştir. Doğasıyla, canlı cansız tüm varlıklarıyla birlikte ele alır buradaki burukluğu. Toprağın altı paramparçadır, o yüzden toprak hayal görmez bu şiirde. Zira insanı da, düşü da paramparçadır… “Öyle beşerler gördüm ki/ Vefat peşlerine düşmeye korkardı/ Kılları uzamış hayvanların yanı sıra/ Ya kuyulara iniyorlar/ Ya kuyulardan çıkıyorlardı/ Kazmaları kürekleri lambalarıyla/ Ya beşerler üzere toprağın üstünde/ Ya köstebekler üzere toprağın altındaydılar…”
Şiirin tamamında maden çalışanlarının ekonomik durumuna değindiği üzere, yaşadıkları şiddetli şartları, kursaklarındaki bir kesim kara somunla, kuyularda, vefatın bile korkacağı bir karalığı sırtlanarak çalışmalarını anlatır İlhan Berk. İlhan Berk’in toplumcu gerçekçi anlayışı benimsediği birinci periyotlarında kaleme aldığı bu şiirde personelin iç dünyasını, gerçekliğini anlatır. Bu gerçekliği anlatırken çalışanın duygusu, tabiatın tüm elemanlarına aktarılır. İlhan Berk şiirinin en bariz özelliklerinden biri olan kişileştirme tekniği bu şiirde kendini gösterir. Hasebiyle şiirde yarattığı atmosfer epey serttir.
Ama umut emektir, dirençtir. Sennur Sezer’in “Sabahın Türküsü” şiirinde söylediği tam da budur: “Emek senin umut senin/ Kaygı ne? Kâfi ki ellerin ellere kavuşsun”. El imgesi, Sennur Sezer şiirinde değerli bir yer meblağ. El, emeğin, dayanışmanın, yaratmanın, ekmeği tutmanın, alın terinin simgesidir. Tıpkı vakitte el, ekmeği kaybetmenin acısını da taşır. İşten atılmanın, yoksulluğun, çalışamamanın sıkıntısını. Tıpkı Gülsüm Cengiz’in “İşten Çıkarılanın Türküsü”nde lisana getirdiği üzere: “İşimden çıkarıldım yılın son günü/ Ellerim ceplerimde, dalgın/ gözlerimde taşıyarak bir hüznü/ yürüyorum/ hesabını yaparak yaşama tutunmanın / İŞSİZLİK / daha az ekmek demektir her dilde…”
El, Cengiz Bektaş için de değerli bir imgedir. “Eli keskiydi çekiçti malaydı/ Eli ölçüydü/ yataydı düşeydi/ Eli işiydi /yedi Mehmet emekti/ Eli binlerceydi/ Sevginin/ Binlerce eli binlerce gözü/ binlerce yüreği/ Bir el bir göz bir yürek/ Çalışınca”. Bu türlü anlatıyor Cengiz Bektaş “Çalışınca” isimli şiirinde emeğin elle alakasını. “El” imgesine yaratıcılık, yürek, sevgi yüklüyor ve tüm ellerin birleşmesinden ortaya çıkan üretimin gücünden kelam ediyor.
“Elbette tüm eller birleşince ve birlikte bakınca her şeye, apaçık görürsünüz kimin neye hizmet ettiğini.” Bu türlü diyor bir şiirinde Kemal Özer. Ve belleği canlı tutmanın, kayıt altına almanın kıymetini vurguluyor yazdıklarıyla. Mesela 15- 16 Haziran 1970 tarihine, periyodun politiklerinin sendikal hakların ve grev hakkının kısıtlanmasına yönelik hazırladıkları ve meclisten geçen tasarı nedeniyle yaklaşık yüz yetmiş bin personelin katıldığı büyük emekçi hareketine götürüyor bizi “16 Haziran Akşamının Şiiri”: “Hala durur o akşam, belleklerinde/ mayalanır durur, birlikte bakmanın derinliğiyle/ önüne geçilmez coşkusuyla, birlikte yürümenin/ bir ağızdan söylemenin hoşluğuyla bir şarkıyı/ birlikte sahip çıkmanın bir öfkeye/ bir hesabı birlikte ödetmenin/ ‘düşen kalır, bırakın ağlamayı’/ demenin kutsal ve hüzünlü aleviyle/ yaşayıp durur o haziran akşamı…”
Birlikte omuz omuza vermek Kemal Özer’e nazaran bir ırmağa dönüşmek üzeredir. Yeni sevinçlere, umuda yelken açmaktır. Yeni tohumların filizlenmesidir. O haziran akşamı, umutların mayalanmasına aracı olmuştur ve kavgasız hiçbir şeyin elde edilemeyeceğini de göstermiştir bize. Zira Can Yücel’in “İşçi Marşı”nda dediği üzere, “Bir zincir yitirenler bir dünya kazanacak”tır. Özgürleşmenin, baharın, aydınlığın umudunu taşıyor dizeleri ve devam ediyor: “Hava döndü, emekçiden esiyor yel/ Senlik- benlik bitip de kurtul muydu Bizlik/ taban fiyat değil, hür ve günlük güneşlik/ Bir Türkiye olacak aldığın son gündelik /halk kalacak geride, gidince bu zalım sel”.
1970’li yıllar emekçi hareketinin güçlendiği yıllardı. Hasebiyle, mitingler büyük bir iştirakle, coşkuyla kutlanılıyordu. 1 Mayıs 1977 mitinginde de, beş yüz bin kişi DİSK önderliğinde toplanmıştı. DİSK Lideri Kemal Türkler’in konuşması sırasında duyulan silah sesi ve sonrasında olanlar her şeyi değiştirdi. 1 Mayıs kana bulandı… Polisin panzerleri kalabalığın içine sürmesi, kimliği belgisiz bireylerce çatılardan sıkılan kurşunlar bir katliama neden olacaktı. Kayıtlara nazaran dört kişi kurşunla, otuz kişi de kalabalığın içinde ezilerek hayatını kaybetti. O gün 34 kişi öldürüldü ve ülke tarihinde hiç unutulmayacak yaralar açıldı. Elbette şiirin tarihinde de yer alacaktı kanlı 1 Mayıs. Seyhan Erözçelik “Kazancı Yokuşu” isimli şiirinde kendine has üslubuyla anlatıyor o günü:
“Gözlerimiz kanlı, Mayıs’mış, hayat nerde? /Mayıs yetti. Yediymiş. Dokuz yüz… Gücenen bin dokuyor, kaç kişiymiş süzülen. Bitti mi Taksim/ hayat bitti. Ölürmüş cana kan! Kan! Yaşarmış/ yaşasın Cumhuriyet… Gözlerim kanlı. Ilık, kirli su var/ dağlıyor kalbimi. Nerdeydi vefat? Bin dokuz yüz… yedi… yetmiş yedi! Cuv! Cuv! Mayıs’mış,/ Mayıs’ın hangi birinden gelir Cumhuriyet, gözlerimiz kanlı/ Oy!”
Peki ya çocuk çalışanlar? Çocukluluğu doya doya yaşamak yerine çalışmak zorunda kalan çocukların nereden çürüdüğünü küçük İskender anlatıyor “1 Mayıs’ta Çocuk Personeller Marşı” isimli şiirinde: “Çocuk personeller kortejin en önünde yürüsün/ daima görülmeli onların nerelerinden çürüdüğü/ çocuk personeller kortejin en önünde büyüsün/ daima görülmeli onların hangi ezgiyle yürüdüğü/ çocuklar daima yürüsün bırakın çalışmasınlar/ çocuklar daima büyüsün ölmeye alışmasınlar/ … çocuklar daima gülsün hayata hiç karışmasınlar/ çocuklar daima hoş devletle hiç barışmasınlar.”
Oysa 23 Nisan’la 1 Mayıs ortasında tam bir hafta var. küçük İskender bunun şuuruyla kuruyor dizelerini. Evet ikisi de bayram. Biri personelin, biri çocuğun. Biri emeğin, gayretin aydınlığı, oburu çocuk olmanın aydınlığı. Dağıtsınlar karanlığı. “Önümüzde bir çiçek üzere açılsın aydınlık”.
* Dijital dünyada emek sermaye ilişkisi- Mete Ogün Parlak
