Günümüzün neoliberal kapitalist sistemi, bize “gel, uykundan çalarak gel, hasta olsan da sağlıklı olsan da gel, sabah erkenden, hatta hafta sonu ve geceleri de gel” diyor. Sistem dinlenmiyor, uyumuyor, dinlenmeye fırsat vermiyor, uyutmuyor. Elhasıl hepimizi daima uyararak vaktimizden çalıyor. Daha doğrusu, vaktimizi satın alıyor. Her şeyin ve her işin hızla olmasını ve halledilmesini istiyor. Çabuk olgunlaşmayı, eldeki işi çabuk bitirmeyi, süratle öğrenmeyi ve tıpkı süratle yaşamayı da… Pekala, kendimize ilişkin vakit var mı? Büsbütün kendimize ilişkin bir ömür? Bunlar ufak problemler! Sistemin çarkına girince bunları düşünmeye pek fırsat kalmıyor aslında. Üstelik zamansızlığın yaşı küçüldü, artık çocukken öğreniyoruz bu işleyişi. Şu ortalar kimsenin vakti yok!
Héléne L’Heuillet, vakit darlığından da vaktin kendisinden de şikâyet ettiğimiz akışa ağırlaştığı ‘Gecikmeye Övgü’de, tükenen ve boşluk kaldırmayan vakte karşı verdiğimiz çabayı, çektiğimiz “zaman açlığını”, geç kalmışlıkları ve sabırsızlıkları çözümlüyor.
BAŞKASININ VAKTİNİ HESABA KATMAMAK
Artık 7/24 çalışan bir zihnimiz, neredeyse hiç durmayan bir hayatımız ve asla geç kalmamamız gereken işlerimiz var. Son derece kıymetli olan sürat ve vakit, kendimize vakit ayırmayı engellediği üzere hayatı ıskalamak kıymetine daima bir şeylerin peşinden koşmaya zorluyor bizi. Artık yeni sıkıntılarımız var L’Heuillet’ye nazaran: “Geç kalmak tam bir saplantıya dönüştü. O denli ki her şey bizi erkenciliğe sürüklüyor. Günümüzde çocuklar bile çocukluktan çıkmak için ivedi etmeli; süratli gitmeli -okumayı süratlice öğrenmeli, süratlice ‘temel bilgilere hâkim olmalı’, oradan oraya süratli gitmeli. ‘Erken gelişen’ bir çocuk sahibi olmak bütün ebeveynlerin hayali. Lakin yaygınlaşan erken gelişmişlik, giderek daha sık görülen erken ergenlik ve erken menopoz olarak da kendini gösterdiğinde oturup ağlıyoruz. Yeni nesiller bildirisi aldı. Yetişkinliklerini 30 ila 45 yaş ortasında yaşamalılar. Bunun öncesinde yaşamak ve çalışmak, bir aile kurmak ve terfi etmek için gereğince tecrübeleri yok. Sonrasında ise ıskartaya çıkarılmanın birinci işaretleri belirir. Gecikenin vay hâline! ‘Geri kalan’ her vakit ‘anormal’ olarak görülür.”
Gecikmeye Övgü, Héléne L’Heuillet, Çeviren: Şehsuvar Aktaş, 104 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. Zamanı satın almak ya da vakte el koymak çağımızın sıradanlıklarından. Her şeyin erkenden ve süratle olmasını istemenin bunda hissesi büyük elbette. L’Heuillet’ye nazaran bugün bir kabalık da doğuruyor bu durum; “başkasının vaktini hesaba katmıyor ve ötekinin zamansal farklılığına gözümüzü kapatıyoruz.” Kelam konusu durumlara ya da işleyişe başkaldırının yolu ise müellifin tabiriyle geç kalmaktan geçiyor.
Nicelikler dünyasında hesap yapar ya da gelir-gider çetelesi meblağ üzere vakti yönetmeye çalışmak, kısa vadede işe yarasa da kişiyi yoruyor. Bu durumu, gecikmeyi erteleme ve kişinin kendi zamansallığına kavuşmasını engelleme diye yorumlayan L’Heuillet, gecikmenin diğer yararlarını da sıralıyor: “Gecikme bizi kendimizden ve teknolojinin beslediği kendi kendine kâfi olamama yanılsamasından çekip çıkarır. Bizi konuşmaya, istemeye, yardım kabul etmeye zorlar. Birisine sırf konutunda değil kendi vaktinde da yer açmayı kabul eden ötekinin konukseverliğiyle müsabaka fırsatını verir. Gecikme, konukseverliğin belirtisi olabilir. Gecikme, diğer deyişle, bir direniş stratejisi olabilir. ‘Vaktim yok’ demek, baskı altındaki birinin felaket çığlığından farklı bir tabir yoludur (…) Gecikme hakkı direniş hakkı kadar tuhaf ve bir o kadar gereklidir (…) Gecikerek kendimizi ertelemeye bir son verebiliriz. Geciktiğimizde, her şeyin geçicileştiği o anda, süreyi tekrar hissetmeye başlayabiliriz. Tansiyon içinde yaşansa da gecikme tecrübesi bizi vaktin direncini hesaba katmaya zorlar.”
KİŞİNİN KENDİSİNE YABANCILAŞMA SÜREÇLERİ
Performans çağında, vakit kaybetmek ne kadar berbatsa vakit kazanmak ya da ondan tasarruf etmek o kadar uygun bir şey. Misal bir durum, kişinin kendine vakit ayırması ve vaktini işverenine vakfetmesi ayrımında da geçerli. “Zaman ‘yaratmayı’ amaçlayan geçersiz hedonizm aslında şahsen vakti ‘savuşturmayı’ maksatlar zira vaktin önüne geçmeye başladığımızda cehennemi bir yarış bizi bekler; hızlanmak, gitgide hızlanmak gerekir” diyor L’Heuillet. Vakit kazanmanın, zahmetten kurtulma ya da sıyrılma manasına geldiğini belirtiyor. Zira daima daha fazlasını istemek ve yapmak gecikmeyi, kişinin kendine vakit ayırmasını ve zahmeti ötelemek demek, yaratıcılık makyajı altında kişinin tüketilmesine dayanan sistemi “sağlıklı” halde işletmek ve aslında işbirliği sağlanıp sömürülen kişinin vaktini denetlemek demek. “Yaratıcılık”, “performans” ve “esnek çalışma” üzere afili tabirler de buradan doğuyor işte.
İçgüdülerle ve dileklerle ilerleyen hızlandırılmış hayat (bir öbür deyişle sistem), kelam konusu kavramlarla ve hareketlerle yol alırken şahsî (öznel) vakti ve gecikmeyi oyun dışına itiyor. Bu türlü bir ömürde “deadline”lar, “burn-out”lar, öfke nöbetleri ve gerilimler kol geziyor. Sonunda kişi, emeğine, vakte ve kendisine yabancılaşıyor, âdeta bir kara roman hâlini alan bu durumda uykusuzluk had safhaya ulaşıyor ve daima tetikte olması gerektiğini hissediyor. Hasebiyle devamlı irtibat hâlinde olmak, akışı yakalamak ve olup bitene çabucak yetişmek için gecikmeyi ötelemek, hatta uykudan bile çalmak gerekiyor.
L’Heuillet, uykusuz insanın vakitle uğraşını ve yarışını tasvir ederken günbegün ağırlaşan bir yorgunluğu hatırlatıyor; kişinin bu türlü bir ortamda kendisini gözetleme ve kendine yeterli bakma zorunluluğunu anımsatıp “performans toplumunda kişi bilmeden transhümanist olur” diyor: “Onun uykuya pek ‘ihtiyacı’ olmadığı söylenir. Yorgunluğu, dinlenip atamadığı o tuhaf yorgunluğu inkâr edilir.”
Çağımızın insanı için kalan tek boş alan can külfeti; müellife nazaran bunu, yenilikler sunan ve bizi kendimize getiren, hepimizi diğer bir sahneye atan gecikmeyle aşabiliriz. Gecikme, şahsa günlük hayatıyla yüzleşme imkanı verir ve onu öznel vaktiyle, insani olan pek çok şeyle tekrar buluşturur. Üstelik gecikme, müellifin deyişiyle “kişinin kendisine ve dünyaya erişimine kapı açan yegâne ‘süre’ hâline geliyor.” Gecikme, insanı salt çalışan hayvan olmaktan ve kelam konusu durumun doğurduğu saf esaretten kurtarıyor, hiç değilse bunların farkına varmasını sağlıyor. Dahası var: “Gecikme sayesinde bir hayattan daha fazlasına sahip oluruz. Gecikme bugün hayatın kıymetini kavramayı sağlayan, herkesin erişimindeki o ‘başka yerdir.’ Hayata ‘öteki’ boyutunu kazandırır, o boyut olmazsa rastgele bir şeyi hissetmek mümkün değildir. Gecikme öteye, diğer yere açılan bir vakit eğidir. Gecikmenin sıklıkla mazeret fonksiyonu görmesi hiç de şaşırtan değil. Gecikme her şeyden evvel mazerettir, sözcüğün Latince kökenine (alius) en yakın manada ‘başka yerdedir. Hayatın bedeli diğer yerde olabilme yeteneğine bağlıdır. Bununla birlikte geç kalmak, kısa müddetliğine ‘başka yerde’ olmaktır.”
L’Heuillet, gecikmeyi “bozguncu” diye nitelerken şahsa sevinç ve sevinç verdiğini söylüyor. Üstelik geç kalma korkusunu yenmede bize yardımcı olabileceğini de hatırlatıp “gecikme süreyi hissettirir, gerçeğe yine kavuşturur” derken gecikmeyi, hayatı daha uygun anlamanın yollarından biri olarak görüyor .
Gecikmeye Övgü, Héléne L’Heuillet, Çeviren: Şehsuvar Aktaş, Yapı Kredi Yayınları, 104 s.
