DİYARBAKIR – Hepimizin başına gelmiştir. Bir yere gidersiniz ve bazen yerin kendisi ya da yerdeki bireyler, kim bilir tahminen rastgele durum size şunu söyletir: Nereye düştüm ben?
Eywana Abbas’a (Abbas’ın Eyvanı) birinci gidişimde tıpkı soruyu sormuştum kendime. İkinci gidişimde, kendime tıpkı soruyu soracağım hiç aklıma gelmemişti doğrusu.
Sur ilçesindeki yasakların şimdi tam manasıyla bitmediği Mart 2016’da, Dağkapı’dan Mardin Kapı’ya kadar yürümüş, Eywana Abbas’ta yorgunluk atmak ve kahvenin eyvanında (siz balkon da diyebilirsiniz) oturan beşerlerle sohbet etmeyi umarak uğramıştım. Çatışmalar bitmiş olsa da ortam çok gerindi ve kahvede daima yaşlı beşerler vardı. Bir kısmı dama oynuyordu fakat güya kim kazanırsa fark etmeyecekti, o denli heyecansız oynuyorlardı. Bir kısmı ise güya susarak dertleşiyorlardı.
Selam verip üç adama yakın bir masaya oturdum. Garsona uzun beyaz saçlı adam seslendi benimle ilgilenmesi için. Çay bardağını masaya bırakan garson gençten bir adamdı. Ortalıkta yaşlı kimse bulunmadığı için ona sordum:
“Buraya evvelce masal anlatıcıları gelirmiş. Bu tarihi hatırlayan birini tanıyor musun?”
EVSİZ VE ÇARESİZ ADAMLAR
Yaşlı adamlardan biri, caddenin karşı tarafındaki binaları, polisin beton blokla kapattığı bir sokağı göstermiş, “Şuradan girip elli adım sonra sola dönersen benim meskenim karşına çıkacak” demişti. Mesken duruyor muydu pekala? Bilmiyordu adam. Çatışmalar biteli oldukça vakit olmuştu lakin kimse beton bloklarla kapatılmış dar sokaklardan geçemiyor, mahallesine, meskenine gidemiyordu. Öte yandan hafriyat kamyonları harıl harıl çalışıyor ve beşerler, kamyon kasalarına kepçelerle doldurulmuş molozların içinden mesken eşyalarını tanımaya çalışıyorlardı.
Kahvede oturan adamların hepsi yasaklı mahallede oturuyorlardı çatışmalar başlayıncaya kadar. Çatışmalardan sonra hepsi konutlarını terk etmek zorunda kalmıştı. Gazi Caddesi’ndeki yasak kalkınca her gün sabahtan buraya geliyor, Eywana Abbas’ta oturarak yasaklı mahallelerine bakıyor, sohbet ediyor, dama oynuyorlardı. Karşıdaki meskenlerde onlarca kurşun yarası vardı.
Bir konuta, bir mahalleye ve komşulara sahip olmanın nasıl bir his olduğunu bu beşerlerle yaptığım sohbet sırasında hissetmiştim. Konutunu, mahallesini, komşularını kaybetmenin bir insanı nasıl sarstığını da birinci sefer burada, Eywana Abbas’ta görmüştüm.
O tarihte kahveyi işleten adam, eyvanda oturan yaşlı adamları işaret ederek, “Çoğunun cebinde yol parası bile yok lakin her gün buraya geliyorlar” diye fısıldamıştı kulağıma. Sesinde bir alaycılık, küçümseme yoktu kahvecinin. Tam bilakis, onların hissini da mevcudiyetlerini de sahiplendiğini hissettiriyordu.
2016’da Eywana Abbas… ‘BUYUR YOLDAŞIM’
Eywana Abbas’ta bir vakitler ünlü çîrokbêjler (masal anlatıcıları) Diyarbakırlıları etrafına toplar, bilhassa uzun kış gecelerini şewbuherk’e (gece sohbetleri) çevirirlermiş. Bu bilgiyi kimden aldım, nerede okudum hatırlamıyorum. Ancak bu kültürel ve toplumsal aktifliğin içeriğini daima merak ettim. Kaç yıldır önünden geçip gitsem de uğramadığım Eywana Abbas’a, bu defa bu nedenle gittim. Artık unutulmuş olsa da Diyarbakır’a ilişkin bir ritüel hakkında bilgiyi, buradaki yaşlı insanlardan alabilirdim.
Eywanda üç adam taban tabana oturuyordu. Biraz ötede bir adam küçük oğluyla dama oynuyordu. Selam verip üç adama yakın bir masaya oturdum. Garsona uzun beyaz saçlı adam seslendi benimle ilgilenmesi için. Çay bardağını masaya bırakan garson gençten bir adamdı. Ortalıkta yaşlı kimse bulunmadığı için ona sordum: “Buraya evvelden masal anlatıcıları gelirmiş. Bu tarihi hatırlayan birini tanıyor musun?”
Garson konuşmadan üç adamın oturduğu masayı işaret etti. Üç adam bizden tarafa bakıyordu esasen. Ortada oturan uzun beyaz saçlı olan, “Buyur yoldaşım” diyerek masaya davet etti beni.
Adamın “Yoldaşım” demesi, tahminen beklenmedik olduğu için, sempatik bir hitap olarak mıh üzere çakıldı aklıma.
EYWANA ABBAS’TA HOROZ DÖVÜŞÜ
Uzun beyaz saçlı adamın ismi Ramazan’dı. Sağ tarafında oturanın ismi Miheme’ydi (Mehmet). Solunda oturan şişmanca ve esmer olan ile Mardin’den ortak tanıdıklarımız çıkacaktı. Mele Eledîn için “Kirvemdir” dedim. Bu, masadaki inanç ortamını artırdı.
Masadakilere, Eywana Abbas’ın kıssasını merak ettiğimi anlattım. Ramazan, uzun bir konuşmaya hazırlanan insanların yaptığı hareketlerden birini yaptı. Evvel şöyle bir yaslanır üzere geriye, sonra öne yanlışsız eğilerek “Yoldaşım” diyerek anlatmaya başladı. Dediğine nazaran Eywana Abbas kahvesi 1948’de ahşap bir yapı olarak inşa edilerek faaliyete geçmiş. Kendisinin çocukluğu daima buralarda geçmiş. Okuldan çıktıktan sonra Arap lakabıyla bilinen akrabasının fırınında çalışmış. Ortada, tekrar Arap lakabıyla bilinen dayısının güvercinlerine bakmak için kahvenin üst katındaki “pîn”e (kümes) gelirmiş. Aslında kahve, birinci yapıldığında, içinde havuzu da olan büyük bir yapıymış. Sonradan kaldırım yapılınca küçülmüş.
Ramazan çok hoş Kürtçe konuşuyor ve Türkçeye de hakim. Hasebiyle iki lisanda anlatıyor Eywana Abbas’ı. Bıraksam daha neler anlatacak. Fakat ortaya girip, “Burada masal anlatılır mıydı?” diye sordum. Biraz düşündü güya ve “Burada masal anlatıldığını hatırlamıyorum fakat 1980 faşist darbesine kadar burada horoz dövüşü yapılırdı” dedi.
DİYARBAKIR’I TEK’LEŞTİRDİLER
Eywana Abbas’ta horozların dövüştürüldüğü bilgisi enteresan oldu lakin çok üstünde durmadım ve merakımı kurcalayan öteki bir mevzuya geçtim. Ramazan’ın kelamını ettiği bütün akrabalarının lakabı ‘Arap’tı. Neden sanki? “Çünkü baba tarafım, kim bilir hangi tarihte Diyarbakır’a yerleşmiş Arap halkındandır” dedi Ramazan.
Teninin rengi beyazdı ve aile büyüklerine Arap denilse de Kürt olarak büyümüştü Ramazan. Çocukluğundan bu yana meskende daima Kürtçe konuşulmuş. Kürt halkının hakları için çaba etmiş, bu uğurda 18 yıl mahpus bile yatmış.
Ancak Ramazan bu kimlik sorunu üzerinde çok durmuyor. Mardinkapı’dan Balıkçılarbaşı’na kadar cadde üzerindeki esnafı, bunların etnik ve inanç kimliklerini anlattıktan sonra, “Diyarbakır’dan herkesi kovdular, kalan herkesi Sünni Müslüman yaptılar. Ne Yahudi, ne Ermeni, ne Süryani bıraktılar” dedi.
AKLIM KARIŞTI
Konu nasıl Rusya-Ukrayna hatta dünya savaşına geldi, inanın hatırlamıyorum. Türkiye’nin Rusya-Ukrayna savaşında inisiyatifsiz kalacağını argüman eden Ramazan, Büyük Ortadoğu Projesi’nin (BOP) yürürlükte olduğunu belirterek, aklımın almakta zorluk çektiği senaryolar anlattı. Kısaca, “Bu savaşla birlikte küçük devletler kurulacak. Biz Kürtler ne yapacağız, buna bakmalıyız. Mesela Rusya Suriye’nin müttefiki, Rojava’da Kürtlerin durumu ne olacak, buna nazaran bir strateji ve taktik geliştirilmeli” dedi.
Muhabbetin eninde sonunda Kürt problemine geleceğini kestirim etmiştim. 2023’te Lozan Antlaşması’nın 100 yılı tamamlanmış olacaktı. Buna nazaran pozisyonlanmak gerekiyordu Ramazan’a nazaran. Türkiye, Lozan Antlaşması’nın 100’üncü yılını öngörerek başkanlık sistemine girmişti ve 2023’te federatif bir yapıya girecekti. Ramazan konuştukça, tarihler ortasında gidip geldikçe aklımın karıştığını kabul ediyorum.
‘BİRBİRİMİZİ ÇOK GETİRİP GÖTÜRDÜK’
Konuyu değiştirmek için son artırımlar hakkında konuşmayı denedim. Miheme bana yakın oturuyordu. Elektrik faturasını sordum, 500 lira gelmiş. Çoktu elbette ancak o, pek oralı değildi güya. “Elektrik sobası mı kullanıyorsun” diye sordum. “Yok” dedi, “odun sobası yakıyorum.”
Bu artırımlar hükümeti güç durumda bıraktı. Hükümet bunu gördüğü halde neden bu türlü yüklü bir artırım yapmayı göze almış olabilir? Ramazan, “Bu hükümeti bu artırımlar götürecek. Türkiye’deki halklar, kıyamet kopsa bir şey yapmaz ancak ekmeğini kesersen ayaklanır” dedi.
Miheme ile devam etmek istediğim için tıpkı soruyu sordum. “Bizi sokağa çıkarmaya çalışıyorlar” dedi. Sokağa çıksak ne olacak? Miheme, kendinden çok emin bir formda, “Sokağa çıksak, ‘darbe yapıyorlar’ diye saldıracak, herkesi yeniden susturacak. Fakat ne yaparsa yapsın sokağa çıkmayacağız. Korktuğumuz için değil, vaktinde bu caddede birbirimizi çok getirip götürdük. Yeniden yaparız lakin artık değil” diye tabir etti fikirlerini.
EYWANA ABBAS’TAN ÇÎROKBÊJLER GEÇTİ Mİ?
“Birbirimizi çok getirip götürdük”, Diyarbakır Türkçesinde, çok çaba ettik manasına geliyor. Bu kelam, son 40 yılı özetler nitelikteydi. Bundan sonra ne olacak? Bir 40 yıl daha savaşılacak mıydı? Soru değerliydi lakin Türklerin Anadolu’ya gelişinden bugüne gelecek yeni bir konuşmaya dahil olmak için pek mecalim kalmamıştı doğrusu.
Ramazan’ın sağ tarafında oturan esmer, şişman adam müsaade isteyip kalktı masadan. Neredeyse onu unutmuştuk, zira hiç konuşmamış, tartışmaya dahil olmamıştı. Özür diledim ondan. “Yok” dedi, “Ramazan her şeyi anlattı zati.”
Eyvanda bizden diğer kimse yoktu. İçeride iki masada okey oynuyordu beşerler. Kahveye evvelki gelişimde çok sayıda yaşlı adamın eyvanda oturduğunu söyledim. Ramazan, birçoğunun korona virüsüne yakalandığını ve vefat ettiğini söyledi. Başkaları ise hem uygunca yaşlandıkları için hem de virüs dehşetinden dışarı çıkamıyorlardı.
Bu bilgi düzgünce mecalsiz bıraktı beni. Kahveden içeri girdim, Ramazan’a ve Miheme’ye muhakkak etmeden içtiğimiz çayların parasını ödemek üzere. Kahveci ya konuşmayı sevmiyordu ya da konuşması bozuktu, oturduğumuz masayı işaret ederek, neredeyse belgisiz sözlerle parayı alamayacağını söyledi.
Eywana Abbas’tan ayrılırken aklımda hâlâ birebir soru vardı: Bir vakitler kentin beğenilen yerlerinden biri olan Eywana Abbas’ta çîrokbêjler insanları etrafına topluyor muydu?
