Engelli Bireylerin Bağımsız Hayatı için Kilit Bir Araç Olarak Şahsî Asistanlık (PAKT) projesi kapsamında düzenlenen online yuvarlak masa toplantısında engelli bireylerin sıkıntıları, toplumsal iştirak bağlamında ele alındı.
Engelli Bayan Derneği’nin düzenlediği, Bilgi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Itır Erhart ile Avrupa Bağımsız Ömür Ağı’ndan (ENIL) Zara Todd’un katıldığı oturumda, Engelli Bayan Derneği’nden Dr. Beyza Ünal da ferdî asistanlık uygulamasıyla ilgili tecrübesini anlattı.
‘EŞİT YURTTAŞLIK YERİNE MUHTAÇLIK SÖYLEMİ’
Prof Dr. Itır Erhat, Türkiye’de engellilikle ilgili meselelerin eşit yurttaşlık perspektifiyle tartışılmadığını belirtiyor. Toplumdaki engellilik algısının ise “yardıma muhtaçlığı olan, cinsiyetsiz, olağan olmayan, yaradanın sevgili kulu ya da tam bilakis günahkar” tarifleriyle şekillendiğini vurguluyor: “Hiçbir biçimde cinsellikle, aşkla bağdaşmamak, büsbütün o dünyaların dışında algılanmak… Hala karşılaştığımız olağan olmamak… Bunu spor medyasında görebiliyoruz. Paralimpik atletler ve olağan atletler… ‘Normal rakiplerine karşı kazandı’ çok enteresan bir telaffuz mesela. Pürüzleri aşan kahraman da çok karşımıza çıkıyor. Lakin hepsinde biz ve onlar söylemi var. Eşit yurttaşlık, muadil olmak değil.”
Prof. Dr. Itır Erhart ‘MAVİ KAPAK…’
Prof. Dr. Erhat, “mavi kapak biriktir tekerlekli sandalye al” kampanyasının toplumun engellilere bakış açısını çok âlâ yansıtan bir örnek olduğu görüşünde. Bunun nedenini şöyle açıklıyor: “Bir dernek şişelerin üzerindeki plastik kapakları topluyor, plastik kapaklar ileri dönüşüme gidiyor. İleri dönüşüm sayesinde elde edilen gelirle tekerlekli sandalye alınıyor. Buradaki telaffuz, ‘Sen mavi kapak topladın ne hoş. Senin sayende biri sandalyeye kavuştu’ oluyor. Bireyler de o mavi kapakları topladığı vakit, engelliler için çok hoş bir şey yaptım diye kendini çok yeterli hissediyor. Biz hak temelli yaklaşımda mavi kapak olayının çok problemli olduğunu, tekerlekli sandalyenin temel bir insan hakkı olduğunu anlattığımızda çok makus hissediyorlar. ‘Biz de topladık yeterli bir şey zannediyorduk’ diye duygusal yansılar verildiğini gördüm. Engelliler muhtaç ve ben ona yardım edeceğim yaklaşımı çok içselleştirilmiş.”
DİNLE İLİŞKİLENDİRME: SEVGİLİ KUL MU, GÜNAHKAR MI?
Öte yandan dinle ilişkilendirilme de engellilerin yaygın bir biçimde maruz kaldığı ayrımcı örneklerden. Erhat, bunu şöyle anlatıyor: “Bu dünyada acı çekiyorsun ancak öbür dünyada rahat edersin. Senin dua etmene gerek yok aslında cennete gideceksin. Bunların hepsi teğe bir tanıdığım arkadaşlarıma söylenmiş şeyler.” Lakin bu yaygın telaffuzun, tam bilakis de mümkün: “Bırak onu İlah cezasını vermiş. Bir yandan yüksek ve kutsal mertebede bir yandan da İlah tarafından cezalandırılmış. İkisinin ortasında gidip gelen bir telaffuz görüyoruz.”
Bir öteki yaygın yaklaşım ise temelinde dehşet ve tehdide dayanan “Hepimiz bir engelli adayıyız” söylemi. “Haklarını savunduğumuz her şey olmayacağız” diyen Prof. Dr. Erhat, “Yarın bir deney hayvanı olmayacaksın tahminen lakin onun da haklarını savunmak zorundasın” diyor.
Beyza Ünal ‘KİŞİSEL ASİSTANLIK KENDİ KARARLARIMI ALABİLDİĞİM BİR ORTAM SAĞLADI’
Birleşmiş Millet Engelli Hakları Sözleşmesi’nin 19. hususunda, tüm engelli bireylerin toplum içinde başka şahıslarla birebir hizmetlerden eşit formda faydalanabilme hakkına sahip olduğu belirtiliyor. Bu unsurun devletlere sorumluluk yüklediğine dikkat çeken Beyza Ünal, ferdî asistanlık uygulamasının engellilerin, bağımsız bir ömür sürmesinde tesirli olacağını söylüyor.
Kişisel asistanlıkla 2016 yılında Strasbourg’ta katıldığı bir eğitimle tanışan Ünal, bu süreçte bağımsız ömrün ne manaya geldiği üzerine daha çok düşündüğünü anlatıyor. “Türkiye’de bağımsız ömür dendiği vakit engelli kişinin her şeyini kendi yapabilmesi algılanırdı. Lakin örneğin benim durumumda bu mümkün olan bir şey değil. Fakat bu, benim bağımsız yaşamama bir mani oluşturmak durumunda da değil.”
2017 yılında bir öbür proje için yurtdışına çıkan Beyza Ünal, bu sefer görüşme yaparak bir ferdî asistanla anlaşmış. “Orada birçok şeyi ayarlamak, meseleleri çözmek sorumluluğu benim üzerimdeydi. Bunların hepsini yapmak, bu manada çok geliştirici bir şey. Olağanda ailem ya da arkadaşlarımla bir seyahate çıktığında her şeyi bir arada planlıyoruz. Bir yandan onlardan dayanak aldığım için onlara da ahenk sağlamam gerektiğini çok ağır bir formda hissediyordum. Lakin bir asistanla gittiğim vakit yetişkin bir birey üzere sorumluluğu ben alıyordum. ‘Ben ne istiyorum?’ diye kendime dönüp sorabildiğim ve kendi kararlarımı alabildiğim bir ortamı bana sağlaması açısından benim için açımdan çok farklı bir yerdeydi. Neye gereksinimim var, ne istiyorum, soruları birey olmakta ve bağımsız olmakta epeyce kıymetli.”
Zara Todd ‘ENGELLİLERİ KAMU MALI ÜZERE GÖRÜYORLAR’
Avrupa Bağımsız Hayat Ağı’ndan (ENIL) Zara Todd ise engelli bireylerin medyada temsili üzerine konuştu. Medyayla birinci kere 2,5 yaşındayken tanıştığını söyleyen Todd, o günden bu yana haberlerde yer almaya devam ettiğini belirtiyor: “Medya, toplumun bizi ve engelliliği nasıl anladığı konusunda çok büyük bir rol üstleniyor. Zira beşerler günlük ömründe engellilerle görüşmüyor olabilirler. Engellileri, çoğunlukla etrafındakilerin onlara söylediği üzere algılıyor olabilirler. Engellilerin medyada güya bir yabancı üzere, uzaylı üzere gösterilmemesi gerekiyor.”
Todd, kimi medya kuruluşlarının engelli bireyleri kamu malı üzere gördüğünü ve hayatlarındaki her şeye erişim hakkı varmış üzere davrandıklarını vurguluyor: “Burada en çok yaşadığımız şeylerden biri şu: Nereden geldiğimizi, nasıl engelli olduğumuzu bilmek istiyorlar. Güya Marvel’den gelme bir üstün kahraman nasıl bu türlü biri oldu diye düşünüyormuş üzere… Benim kim olduğumu ve nasıl yaşadığını anlamlandırmaları için bu sorunun hiçbir gereği yok aslında. Bana soracak olsanız medyada haber olduğunuzda bu insanların nitekim neyi bilmesi gerekiyor deyip sonlarınızı çizmemiz gerekiyor.”
‘KİMİN SESİNİ DİNLİYORUM?’
Engellilerle değil onların aileleriyle röportaj yapılan ve engellilerin bir oburunun kıssasında yan karakter olduğu örneklerle de sıkça karşılaşıldığında söylüyor, Todd: “Medyada kıssalar düzenlenirken şuna dikkat edilmesi gerekiyor. Kimin sesini dinliyorum, buradaki öykünün özünü kim oluşturuyor sanki? Değerli olan engellinin kendi deneyimlerinin kendi ağzından paylaşılması…”
Engellilerle ilgili hak temelli telaffuzun ve siyasetlerin eskiye nazaran yaygınlaştığını söyleyen konuşmacılar, herkesin tıpkı haklardan eşit olarak faydalanması gerektiğinin altını çiziyor.
