İnsanlık tarihinde kölelik, savaşlar ve devletin ortaya çıkışı kadar eski bir olgu. Fakat çok yakın vakitte yaşamış büyükannemizin, dedemizin bir beyaz köle olduğunu düşünebilir miyiz?
Elbruz Aksoy, İrtibat Yayınları’ndan çıkan ‘Beyaz Köleler, Son Sesler’ isimli kitabında Osmanlı’nın son periyodundan Cumhuriyetin birinci yıllarına kadar devam eden, bu topraklarda yaşanan köle ticaretini ele aldı. Aksoy’la yakın tarihimizin hiç tartışılmayan, görmezden gelinen kölelik sıkıntısını konuştuk.
Elbruz Aksoy Osmanlı’da köleliği inceliyorsunuz. Her ne kadar Rus ve Çerkes kölelik sistemi detaylı yer alsa da kitabınızda 19.yüzyıldan başlayarak köleliği araştırmışsınız. Bu çok bilinen bir olgu değil. Sebebi nedir?
Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet devrinde kölelik aslında yeni bir husustu. Ancak birçok sıkıntıyı görmediğimiz üzere, bunu da görmemezlikten geldik. Bu coğrafyanın insanları olarak geçmişimizdeki köleliği görmemizi engelleyen nedenlerden biri de beyaz kölelerin üstündeki bir mahrem kılıftı. O da bu kölelerin aslında saraylı bir Çerkes, bir Gürcü babaanne, anneanne olarak hayatlarımızdan geçmiş olmalarıydı. Hatta köleliği o kadar görmedik ki, onlar aile geçmişimizde gurur duyduğumuz asaletimizi, Avrupai imajımızı, uzun uzunluk, renkli göz ve beyaz derimizi dayandırdığımız beşerler olarak hayatımızda yer aldılar. Fakat biz hiç bir vakit onların bir beyaz köle olabileceğini aklımıza getirmedik. Nasıl oluyordu da büyük dedemiz, halamız yahut teyzemiz saraydan, hanedan haremlerinden ya da bir paşa konağından gelmişti, bu sorular aklımıza bile gelmedi.
Biz bunu sorgulamadığımız üzere kendileri de bunu hiç gündeme getirmediler. Zira periyodun toplumsal algıları içinde en makbul olan ve en makbul olmayan birbirine çok yakın bir yerde duruyordu. 19. yy Osmanlı kent toplumunda bilhassa Çerkes olmak, Çerkes olarak bilinmek hürmet duyulan, hürmet edilen ve özenilen bir olguydu. En makbul olmayan kölelik ise onun tam dibindeydi ve ortalarında şeffaf bir perde vardı. Osmanlı kent toplumunda en makbul olmayan ‘kölelikten’ en makbul olan ‘Çerkesliğe’ geçiş, iddia ettiğimizden de çok rastlanan bir durumdu. Osmanlı üst sınıf haneleri bu geçişlerin yaşandığı ana merkezlerdi ve kimin beyaz köle, kimin aslında Çerkes olduğu da birbirine karışmıştı. Hem bu haneler hem de Osmanlı devlet adamları artık bu sıkıntıyı ‘bizim mahrem meselemiz’ olarak kabul ediyor ve müdahaleye müsaade etmiyorlardı. Meğer siyahlara ait bu türlü bir aile içi mahrem sorun yoktu.
‘KÖLE DOĞDUN, KÖLE OLARAK ÖLÜYORSUN’
Beyaz köleler nereden geliyor?
Son periyotta, yani 19. yy ’da yüklü olarak Doğu Avrupa yani Ukrayna, Rusya ve Kafkasya’dan geliyorlar. Az bilinmekle birlikte Rusya’nın kendi kölelik sistemleri ve ‘serf’ denen köleleri var. Sayıları on milyonları bulan çok kalabalık bir sınıf olarak 1861’e kadar serflik sistemi içinde yaşadılar. Kafkasya’daki sistemden çok da farklı olmayan bir kölelik sistemleri var aslında. Rus serfliği deyip mevzuyu hafifletemiyoruz, bu da bir kölelik sistemi. 25 yıllık bir askerlik hizmetine tabiler. Toprağı onlar işliyorlar, tarlaları ile birlikte alınıp satılıyorlar; topraklarını terk etmelerinin yasak olduğu bir ‘kapalı kölelik’ sistemi bu. Köle doğdun, köle olarak ölüyorsun!
Bu serfler için Rusya’da köle olarak ölmektense, Çerkesya’daki Kuban Irmağı’nı geçip kendini Çerkes beyefendilere teslim ederek, Osmanlı kentlerine bir köle olarak aşikâr bir mühlet hizmet edip sonunda hürleşmek bir kurtuluş olabiliyor. Bu Rusya’dan kaçış ve istekli olarak Osmanlı kölelik sistemine dahil olma süreci varsayım edebileceğimizden çok daha fazla sayıda Rus kölesinin Osmanlı topraklarına gelmesine sebep oldu. Rusya’dan Osmanlı kentlerine akan bu insan seli o periyodun beyaz köleler denen büyük kitlesini oluşturdu. Bu süreçte her yıl on binlerce Rus, Ukraynalı ve Kozak serf, köylü, göçer ya da asker kaçağı sonu geçip kendilerini Çerkes beyefendilere teslim ederek, Kafkasya’daki 60 civarındaki liman ve koylardan Osmanlı kentlerine gönderiliyorlardı.
Çerkez bayanlarını kaçıran Kürdistanlı haydutlar, 1827. Osmanlının seferlerde elde ettiği köleler var mı?
Var olağan ancak bu daha çok 14. ve 18. yy’lar ortasında var. Hem Balkanlar’da hem de Doğu Avrupa’da yüklü olarak Kırım Tatarları üzerinden işleyen bir köle ticareti var. Yapılan seferler ve akınlara bağlı olmakla birlikte bazen yüz bin beyaz köle, Osmanlı topraklarına geliyordu. 18. yy’ın birinci yarısına kadar inanılmaz bir beyaz köle girişi var. Ama Osmanlı’nın gerileyişi ve 1783’te Kırım’ın Ruslar tarafından işgal edilmesi ile bu kapı kapanmış oldu. O kitaba husus olan 19. yy’daki köle ticareti yüklü olarak Kafkasya’dan yapılıyor. Yani bizim son periyot konuştuğumuz ve etnik olarak Rus, Kozak, Ukraynalı, Çerkes, Gürcü ve Abaza olan kölelerin çıkış yeri Kafkasya’dır.
Etnik olarak ne olduklarının aslında çok da bir kıymeti yok, bunlar Rus, Kozak, Çerkes olsun, Gürcü olsun büyük küçük bütün beyaz köle ticaretinin çıkış yeri Kafkasya’daki altmış civarındaki koy ve limanlardı. Batum, Sohumkale ve Anapa, bilinen en büyük 3 limandı.
‘DAHA ÇOK PARA EDECEK KÖLELER İSTANBUL’A GÖNDERİLİYORDU’
İstanbul’da bir esirciler pazarı olduğunu biliyoruz. Pekala bu köleler limanlardan nereye gönderiliyor?
O periyot Kafkasya’da tek bir siyasi ve askeri otorite yok, haliyle Avrupa’daki üzere nizamlı bir gümrük mevzuatı, liman işletmesi ve köleler ile ilgili bir denizcilik hukuku da yok. Yüklü olarak Osmanlı coğrafyasından gelen her milletten insan kaçakçıları, çeteler, tüccarlar bu limanları kullanıyor. Bazen kereste almaya geliyor tüccarlar fakat dönerken geminin yarısı kereste, yarısı beyaz köle ile doldurulmuş halde dönüyor. Anapa’dan Batum’a kadar bugün isimlerini bilemeyeceğimiz, birçok koydan köle çıkışı var. Bunların bir kısmı evvel büyük limanlar olan Anapa, Sohum ya da Batum’da toplanıyor. Oradan daha büyük gemiler ile Trabzon’a, Samsun’a Sinop’a götürülüyor. Bu seyahatler bir bakıma kölenin bedeline nazaran değişiyor. Daha ucuza satılacak köleler Trabzon, Samsun ve Sinop’a gönderilip oradan Anadolu içlerine yollanırken, daha çok para edecekler İstanbul’a gönderiliyordu.
Mekkeli tüccar ve Çerkes kölesi.
Bu işi yapanlar, köle ticaretinin uzmanları olmuş, yüzyıllardır köle ticareti yapan ailelerden ve bir kadim gelenekten geliyorlar. Bir bayan ya da çocuğa bakarken onun nereye hangi limana gönderilmesi gerektiğini biliyorlar. İstanbul, 19. yy’ın en büyük beyaz Köle pazarı. İstanbul dışında, Bursa, Selanik, İzmir, İskenderiye, Kahire, Cidde, Beyrut, Tunus, Trablus hatta Cezayir’e kadar beyaz köleler dağılıyor. Cezayir o periyot Osmanlı coğrafyasına dahil olmasa bile hala oraya beyaz köle akışı var. Cezayir’de üst sınıf haneler, yüz yıllardır beyaz kölelerden eş seçtikleri için bu geleneklerini devam ettirmeye çalışıyorlar. Bu köleler yüklü olarak Akdeniz’deki liman kentlerine akıyor zira liman kentleri Osmanlı üst sınıfını temsil eden ‘emperyal aile’ diyebileceğimiz çok lisanlı, çok kültürlü, kalabalık ailelerin ağır olarak yaşadığı yerler.
Bu köleler nerelerde kullanılıyor?
Beyaz köleler yüklü olarak mesken içi hizmetlerde kullanılıyor. Köle çocuk satın alınmasının da birçok sebebi olabiliyor. Bazen çocuk sahibi olamayanlar alıyor. Ya da tek çocuğu varsa, ona arkadaş olsun diye çocuk köle alıyorlar. Hem varlıklı biri olarak hayırseverlik yapmak, sevap işlemek, yoksul ve sahipsiz bir çocuğu sokaktan kurtarmak hem de kendi çocuğunun toplumsallaşmasını sağlamak üzere birçok sebep size köle almaya yönlendirebiliyor. Bu noktada iddia edeceğimizden çok sayıda çocuk satışı var. Bazen meskendeki yaşlı anne-babanın bakımı için, bazen hasta bakımı için, çocuklara dadılık yapmaları için, bazen paklık, bazen de aşçı olarak bu üst sınıf haneler köle alabiliyordu.
Bu sebeplerin ötesinde yalnızca kendine cariye alanlar da oluyordu natürel. O periyodun toplumsal kıymetlerinde bu şaşırılacak bir durum da değildi, konuttaki yerli hür bayan da bu durumu yadırgamıyordu. Osmanlı üst sınıfına mensup olmanın bir göstergesi adeta konutta beyaz köle sahibi olmaktan geçiyordu. Bu bahsettiğimiz üst sınıf, yer olarak konaklarda yaşıyor. Yirmi odalı, kırk odalı çok büyük yerler. O periyot Osmanlı toplumunda bir Müslüman bayanın kendi konutundan çıkıp bir diğer meskende hizmet etmesi üzere bir durum da kelam konusu değil. Sizin bu büyük yerdeki hayatı döndürmeniz için dışardan birilerini hane içinde istihdam etmeniz gerekiyor. Beyaz köleler de bu muhtaçlığı karşılamak üzere ulaşabileceğiniz neredeyse tek kaynak.
Osmanlı’da üretimde köle kullanımının çok ağır olmadığını biliyoruz. Hakikat mu?
19. yüzyılda bildiğim kadarıyla yok. Lakin mesela 15. ve 16. yüzyılda Bursa’nın dokuma tezgahlarında köle bayanların çalıştırıldığını biliyoruz. Bursa’da, Adana’da, Antep’te, İzmir’de pamuk ekimi başladığında Mısır üzerinden siyah köle getiriliyor. Buralarda büyük çiftlikler kurulmaya çalışılıyor lakin bahsettiğimiz beyaz köleler bu manada kullanılmıyor.
‘BEYAZ KÖLELİK, TARIM KÖLELİĞİ DEĞİL’
Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın bu türlü büyük çiftlikler kurmaya çalıştığını ve buralara Afrikalı köleler getirdiğini okumuştum.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Afrika’dan, bilhassa Sudan ve Habeşistan’dan Mısıra getirttiği köleler var. Hatta bunların kimileri sefalet ve açlıktan kendileri kaçıp Mısır’a geliyor ve köle olarak satılıyorlar. Bunların bir kısmı da Adana, İzmir ve Aydın’a da götürülüp tarım yapacak köyler kurulup çalıştırılıyor. Zira pamuk ekimi onlar bilir, Türk köylüsü pamuğu o periyot bilmiyor. Lakin beyaz kölelik, tarım köleliği değil. beyaz köle yüklü olarak konut içine yönelik cariyelik, annelik, bakıcılık, ahretlik, beslemelik ve evlatlık üzere alanlarda istihdam oluyor. Beyaz erkek köleler içinde uygun ve şanslı olanlar da devlet adamı ve asker olmak üzere seçilip bu alanlarda istihdam edildiler.
Beyaz Köleler – Son Sesler, Elbruz Aksoy, 320 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2022.
Beyaz köleler ziraî üretim için büyük topluluklar halinde kullanılmasalar da nüfusları iddiamızdan daha yüksek.
Evet yüksek… Bazen yalnızca saray ve harem için beyaz köle getirildiği üzere bir algı var. Saray ne kadar köle alabilir ki? Sarayın en fazla köle istihdam ettiği devirlerde dokuz yüze yakın köle ve cariye var. Lakin harem dışında onlarca farklı kentteki binlerce Osmanlı üst sınıf hanesinde mesken içi emek kölelerden karşılanıyor. Sadece üst yönetici sınıf değil, tüccarlar da köle istihdam ediyor. Sadece İstanbul değil, Bursa, İzmir, Selanik, İskenderiye, Kahire bunlar o devrin büyük kentleri. Anadolu kırsalında köle istihdamı daha az. Anadolu’da bir beyaz kölenin izini sürmek, Mısır’da sürmekten daha güç.
Kürdistan ve Bağdat vilayetlerinde ise durum biraz daha farklı, Gürcistan’a yakın olmaları sebebiyle kara yolu ile gelen köle ticareti doğu vilayetlerinde, Bitlis başta olmak üzere, binlerce beyaz kölenin satılmasına sebep oldu. Osmanlı üst sınıfı için yıllık on bin civarında beyaz köle girişi şaşılacak bir sayı değil.
‘OSMANLI’DA AÇIK KÖLELİK DENEN BİR SİSTEM VAR’
Hukuksal olarak köleliğin yasaklanması ne vakit gerçekleşiyor?
Bizim bahsettiğimiz Rus ve Kafkasya’daki kölelik uygulamaları, Amerika’daki Atlantik köleliğine daha çok benziyor. Yani köle doğdunuz köle ölüyorsunuz ve sizden doğanlar da köle kabul ediliyor. Doğal bir azat düzeneği var fakat hem sıkıntı hem de köle geçmişiniz sizin peşinizi bırakmıyor. Fakat Osmanlı’da bu türlü bir kölelik yok. Açık kölelik denen bir sistem var ve azatlık düzeneği üzerine kurulmuş. Aşikâr bir mühlet çalıştıktan sonra kölelikten kurtulabiliyorsunuz, hür bir vatandaş olduktan sonra yükselmenizin de önünde bir mahzur yok. Osmanlı tarihinde çok sayıda paşa ve üst seviye devlet memurunun hayata köle olarak başlayıp süratle meslek basamaklarını çıktığı örnekler var.
Kitabınızda da işleniyor, Çerkes Beyefendiler daha evvel köle olarak sattıkları şahısları daha sonra Osmanlı paşası olarak Kafkasya’ya geldiklerinde muhatap almıyorlar.
Evet, bunun örneklerini kitapta etraflıca anlatmaya çalıştım. Eski kölelerini muhatap almadıkları üzere onlarla birebir yerde bulunmayı da reddediyorlar. Bu olay 1853-56 Kırım Harbi’nde yaşandı. Osmanlı paşaları Çerkeslerden savaşa katılmalarını istedi. Çerkesler, gelen paşaların eski köleleri olduğunu öğrenince onlarla buluşmayı bile reddetti. Bir iştirak sağlamadılar. Yalnızca orada da değil, 1876 Bulgar İsyanları ve 93 Rus Harbi’nde de bu yaşandı. Osmanlı ordusu, savaşla uğraşırken bir yandan da Paşa ve Beyefendiler ortasındaki sınıfsal problemler ile de uğraştı.
Daha yakın vakitte, 1919 sürecinde de misal şeyler yaşandı. Çerkes Ethem probleminde de oldu. Adapazarı- Düzce isyanlarında Teşkilatı Mahsusa’nın başı Kuşcubaşı Eşref bir Çerkes olarak gidip beyefendilere ‘bu isyanı bitirin’ diyor. Beyefendiler de ‘Kim bu Eşref?’ diyorlar. ‘Saraydan çıkma!’ deniyor, Kuşçubaşı Eşref için. ‘Ha tamam bu köle’ diyorlar. Söylediklerini ciddiye almıyorlar. Zira şöyle bir algı var; her saraydan çıkma köle kökenli üzere düşünülüyor. Yalnızca babasının sarayda çalışmış olmasından ötürü onun köle olduğunu düşünüyorlar, aslında Eşref, köle kökenli de değil. Fakat beyefendiler buluşmayı reddedip, isyana da devam ediyorlar.
. Köle tüccarları da, müşteriler de Çerkes köle istiyor. Hatta Çerkes olmayanların dahi, yüksek fiyattan satılabilmek için Çerkes olduğu argümanıyla satıldığını kitapta söylüyorsunuz. Nedir bunun sebebi?
Mısır Memluk devletinin iki hanedanı var. Birinci hanedan Türk, ikincisi Çerkes. Bilhassa ikinci devir için çok olumlu bir ‘altın çağ’ anlatısı bölgeye yerleşmiş. Ortadoğu’da görülmeyen bir barış, refah ve imar devri yaşanıyor. Yalnızca Mısır değil, Filistin, Suriye Hicaz’a kadar olan o bölgede bu türlü bir parlak periyot yaşanıyor. Arap toplumunda da beyaz derili, güçlü, savaşçı, adil ve yeterli yönetimci Çerkes erkek ile onun yanındaki şık, hoş, sadık Çerkes bayanına olan hürmet, vakitle hayranlığa ve sonunda bir kent efsanesine dönüşecek. Zira daha sonra bu türlü bir devir yaşamadıkları için bunu Çerkes yönetimci sınıftan bilecekler.
Bu yüzden köle tüccarları aslında Rus, Kozak ve Ukraynalı olan beyaz köleleri 3 liraya satacakları yerde, onları Çerkes ‘etiketiyle’ 15 liraya satabileceğini keşfettiğinde köle pazarları ‘Çerkes köle’ (!) olduğu savıyla satılmaya çalışılan geçersiz Çerkesler ile dolup taşacaktı. Süreçte tüm bu öteki kimlikler birbirine karışacak, satılan köleler de satıldıkları yeni ülkelerde daha konforlu hayatlara kavuşabilmek için Çerkesliği tüm bu sahtekarlığı kapatan bir örtü üzere kullanarak, bir Çerkes üzere yaşayarak hayat süreceklerdi.
‘KÖLELİK HİÇBİR VAKİT YASAKLANMADI, YALNIZCA KÖLE PAZARI KAPATILDI’
Kölelik resmi olarak tam ne vakit yasaklanıyor?
1846 yılında İstanbul’daki köle pazarı kapatılıyor. Yani Tanzimat sürecinde padişah, ‘şehrin göbeğinde bu iş artık bu türlü alenen olmaz’ diyerek kapatıyor. Lakin yalnızca köle pazarı kapatılıyor, kölelik hiçbir vakit yasaklamadı. Kölelik, Şer-i bir kurum olduğu için dinin alanına müdahale etmediler. 1854 yılında Gürcülerin alınıp satılmasını yasakladı zira Gürcüler yüklü Hristiyan bir topluluktu. Batı, Hristiyan köle ticaretine sıcak bakmıyordu. Batı ile münasebetler açısından sakıncalı görüldü. Kırım Harbi’nde İngiliz ve Fransızların dayanağına muhtaçlık vardı. Onlara beğenilen görünmek için Gürcü ticaretini yasakladılar.
Yine o yıllarda siyah köle ticaretini yasakladılar. Resmen yasaklandı ancak el altından bu ticaret olağan ki devam etti. Ama o devirde bile Çerkes olduğu teziyle satılan kölelere asla dokundurtmadılar. İngiliz sefiri ile paşaların konuşmaları var, bu bizim ailevi sorunumuzdur buna müdahale ettirmeyiz diyorlar. İngiliz sefirinin raporu var; ‘Bu sorunda alan, satan, satın alınan şad. Burada bizim anlamadığımız farklı bir iş var!’ diyorlar. Sahiden farklı bir çok iş var, sonuçta beyaz köleler içinde yer alan, Çerkeslere ilişkin kölelerin alım satımı da resmi olarak 1909-1911 ortasındaki süreçte yasaklandı.
Yasaklanmanın İttihat Terakki’nin faal olması ile ilgisi var mı?
1909 yılında başladı tartışmalar, 1911’de büsbütün yasaklandı. II. Meşrutiyet periyodunda kurulmuş olan Çerkes Teavün Cemiyeti’nin kölelik aykırısı faaliyetleri var. Bu periyodun Çerkes aydın, asker ve bürokratları Osmanlı aydınlanmasının da bir kesimi. Batılı eğitim kurumlarında okumuş, birkaç lisan bilen beşerler ve kölelik ile Çerkesliğin bir tutulmasından rahatsızlık duyuyorlar, bunu kabul etmiyorlar. Yani klasik Çerkes feodal yapısına karşı da bir tavır var alışılmış.
Çerkes Teavün Cemiyeti’ni kuranlar o periyodun aydınları. Kimi sarayda yetişmiş olsa da, çoğunluğu bu işin büsbütün ortadan kaldırılmasından yana. Sadece sarayda değil, konaklarda da bu ticaretin devam ediyor olmasından çok rahatsız oluyorlar. Türk, Arnavut ve Kürtlerin bile Çerkes köle diye alınıp satıldığını, bu sahtekârlık yüzünden farklı birçok halkın da acı çektiğini bakanlıklara yolladıkları dilekçelerde açıkça yazıyorlar. Tüm toplumu ilgilendiren bu duruma son verilmesi için de Osmanlı’daki kölelik aksisi birinci sivil hareketi başlatmış oluyorlar.
‘300 BİN CİVARINDA BEYAZ KÖLE 19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA BU COĞRAFYA’DA YAŞIYORDU’
Köleler ile köle sahipleri ortasında çatışmalar var mı?
Her periyot var ancak bilhassa 1864’te Çerkeslerin sürgününden sonra bu sorun belirginleşiyor. 1856-1864 sürecinde 150 bin civarında beyaz köle ile giriş yaptıklarına dair kaynaklar var. Karpat, 1.2 milyon Çerkesin sürgün ile Osmanlı topraklarına geldiğini bildiriyor, o vaktin nüfusunu düşündüğünüzde 150 bin büyük bir sayı. Bir o kadar beyaz kölenin de daha öncesinde bu topraklara getirildiğini varsayarsak 300 bin civarında beyaz köle 19. yy’ın ikinci yarısında bu coğrafyada yaşıyordu diyebiliriz. Bu köleler Kafkasya’daki kapalı kölelik sistemi içinde, köle doğdun köle ölürsün algısıyla buraya geliyorlar fakat buradaki açık köle sistemi ile karşılaşınca Osmanlı kölelik sistemine dahil olmak için sahiplerinden kaçıyorlar. Üç, beş, en fazla yedi yıl içinde özgürlüğünü kazanabileceği inancı on binlerce beyaz köleyi cesaretlendirmiş, bu süreçte çatışma, şiddet ve hür olabilme uğruna kaçmalar artmıştı.
Osmanlı köle sisteminde köleden doğan, köle mi oluyor?
Hayır. Osmanlı Şer-i sisteminde hür erkekten doğan çocuk, köle bir bayan tarafından doğurulmuş olsa da, hür oluyor. Köle bayan da bu doğurduğu çocuk ile birlikte artık hür bir bayan haline geliyordu. Rus ve Kafkas tipi kölelikte ise çocuğun babası hür bir erkek de olsa, anne köle olduğu için doğan çocuklar da köle olarak kabul ediliyordu. Bu temel farklılık yüzünden beyaz köleler adeta Osmanlı kölelik sistemine dahil olmak için eski sahiplerinin elinden kaçıyordu.
Azatlık parası ödendiğinde köle hür oluyor mu?
Evet. Yani diyelim köle sahibi bir büyük günah işledi, o günahının bağışlanması için kefaret olarak bir köleyi azat eder. Bu İslam dininin azatlığı temel alan bir köleliği tanıyor olmasıyla ilgilidir. Osmanlı kölecilik sistemi de bu azat etme, hürleştirme üzerine konseyidir. Köle sahibi ile anlaşıp bir yerde çalışarak da kendi hürlüğünü satın alabiliyordu, bu da Osmanlı’da hayli yaygındı.
Kölelik kültürü Cumhuriyet devrinde de sürüyor mu? Kitabınızda 1987 yılında geçen bir kız isteme olayını anlatıyorsunuz. Kız istemeye gelenler eski köle ailesi. Bu yüzden kız tarafındaki solcu yada muhafazakar herkes, kızın verilmesine karşı çıkıyorlar.
Köle sülalesi deyip kızı vermiyorlar. Bu benim şahsen yaşadığım bir olaydı. Sosyalisti, dindarı, milliyetçisi ‘olur mu o denli şey!’ diyerek karşı çıktı. Bu algıyı kapalı toplumlarda değiştirmeniz çok sıkıntı. 1987’de Samsun üzere aydın bir liman kentinde bu hala bir problemdi. Olağan ki kölelik eski klasik sistemi ile olmasa da, bu bir leke olarak varlığını sürdürüyordu. Bu ‘leke’ anlatısı Osmanlı kölelik sisteminde ve toplumunda da yok. Siz üç yıl evvel köle olarak girdiğiniz bir haneden onların damadı yahut gelini olarak çıkabilirsiniz. Benim bahsettiğim Rus ve Kafkas tipi kölelikte feodallerin köleler ile evlilik bağları kurması kelam konusu olamaz.
En son köle satışı ne vakit, Cumhuriyet periyodunda de köle satışı var mı?
Tabi, Cumhuriyet devrinde de var, kitapta 1923 sonrası periyoda dair topladığım birçok anıya yer verdim. Kentlerde istihdam edilenlerin birçok Kafkasyalı bile olmayan lakin Çerkes olarak satılan beyaz kölelerdi. Dış görünüşleri ile de yaşantıları ile de Avrupalılara benzeyen bu küme, kentlerdeki büyük ailelerin konaklarında bir Çerkes olarak bilinerek, hürmet görüp hürmet edilerek yaşayıp gittiler. Türkleşerek yada Mısır örneğinde Araplaşarak vakitle tarih sahnesinden silindiler. 1940’lı yıllara gelindiğinde kırsalda beyaz köleler yaşamaya devam ediyordu. Bunlar da yüklü olarak Çerkeslerin, Gürcülerin ve Abazaların köylerinin etrafında yaşadılar ve onlara karıştılar. Bugüne kadar gelen beyaz köle mirasının son temsilcileri bu kırsalda kalanlardır. Kitabın son kısmında onların hürleşme tecrübeleri ve 1923 sonrasına dair tanıklıklarına yer vermeye çalıştım.
Kölelik geçmişte kalan bir sistem midir? Son olarak Suriye savaşında Ezidilerin köle olarak satışına tanıklık ettik.
Eskiden kölelik, savaşlardan ve bilhassa soykırımlardan arta kalan mağdurların dahil olmak ya da ölmek ortasında seçim yaptıkları durumlarda ortaya çıkıyordu. 1567-1864 ortası periyotta Kafkasya’da yaşana Rus işgali, savaşlar ve soykırım sonucunda yüz binlerce insan köleliğe dahil olmak zorunda kalmıştı. 1864 Çerkes Soykırımı’nı tüm bu siyasi ve toplumsal taraflarıyla de anlamaya çalışmalıyız. Etnik paklığa maruz kalmış bir halktan arta kalan savaş mağdurlarının köleleşmek durumunda kalması Çarlık Rusya’nın emperyal siyasetinin ve işgallerinin bir sonucudur. Tüm bu süreci, art planını ve doğurduğu sonuçları kitapta ayrıntılı biçimde ortaya koymaya çalıştım.
Bugün Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinde yaşananlar başta Çerkesler ve Çeçenler olmak üzere tüm Kafkasyalı halklara da çok tanıdık geliyor. Bugün kurallar 150 yıl öncesine nazaran çok güzelleşmiş olmakla birlikte, Rus işgallerinden kaçan savaş mağdurları gittikleri ülkelerde neyle karşılaşacak, nasıl bir travma yaşayacaklar? Erkeklerin savaşa katıldığı bayanların ve çocukların öteki ülkelere kaçtığı durumlarda konutundan koparılan, ailesini yitiren mağdurlar kim bilir ne acılar yaşayacak.
Suriye sorununda de birebir acılar yaşandı. Sadece Ezidiler değil, Lübnan’da sahipsiz kalmış Suriyeli çocuklar da 3 bin-4 bin dolar köle pazarlarını hatırlatacak formda satıldı. Evvelce olduğu üzere Suriyeli çocuklar içinden de beyaz derili, renkli gözlü ve sağlıklı görünenler daha yüksek fiyatlara alıcı buldu, bulmaya da devam ediyor…
