Raşel Meseri ismi Türkiye’de Musevilere dair sosyolojik ve kültürel araştırmalar konusunda birçoğumuz için bir referans noktası haline gelirken, birçok ebeveyn için de çocuklarına “yetişkinlerin dertlerini” anlatmak için başvurdukları, lisanı ve telaffuzuyla birçok çocuğun gözünde “star” mertebesine yükselmiş bir çocuk kitabı müellifi.
İzmir doğumlu Meseri, Ege Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi Sinema Televizyon kısmını bitirdikten sonra birçok belgesel ve kısa sinemanın yanı sıra tiyatro oyunları, romanlar ve çocuk kitapları yazdı. Onu ilerleyen yıllarda birçok akademisyen İrtibat Yayınları’ndan çıkan ‘Türkiye’de Yahudi Olmak: Bir Tecrübe Sözlüğü’ başlıklı kitabın editörü olarak keşfetti. Meseri, ayrıyeten ‘Köpekbalıklarının Kayıp Şarkıları’, ‘Kırık Şehir’, ‘Küt Oynayan Kadınlar’, ‘Haydi Rapunzel’, ‘Bir Taş Daha!’, ‘Şekillerin Oyunu’ isimli kitapları da kaleme aldı.
Raşel Meseri Meseri, birinci göz ağrısı olarak nitelendirdiği ‘Canlı ve Işıltılı Maceralar’ isimli altı kısımlık çocuk kitabı serisinin akabinde bir nevi “direniş masalı” olan ‘Pen Parkta’ kitabıyla Seyahat Parkı sürecinde ekolojik dertlerin çocuk gözüyle nasıl kıymetlendirilmesi gerektiğine dair bir çerçeve çizdi ve bu kitabı da Ermenice, Kürtçe ve Türkçe yayınlayarak lisanların ve halkların kardeşliği iletisi verdi. Meseri’nin yaptığı birçok açıdan iklim aktivisti genç Great Thunberg’in tüm dünyada başlattığı ve güçlendirdiği ekolojik uyanışın Türkiye’deki çocuk edebiyatı düzlemine yansımasıydı aslında. Meseri, geçtiğimiz hafta yayımlanan ve “ağaçların gölgesinde buluşanlara” adadığı yeni kitabı ‘Pen Ormanda’da ise, “paraya ve güce doymayan açgözlü insanlar” eliyle gerçekleştirilen altın madenciliğin tabiat açısından doğurduğu tehlikeler konusunda çocukları bilgilendiriyor.
“Yetişkinlik bir yanılsama, büyümek ise bitmeyen bir süreç” diyen Raşel Meseri ile çocuk kitabı müellifliği, çocukların tabiat hakkında bilinçlendirilmesi ve son kitabı hakkında konuştuk.
Çocuk kitabı yazmaya nasıl karar verdiniz?
Reklamcılık bölümünde çok uzun yıllar çalıştım. Tertipli ve uzun mesai gerektiren bu çalışma hayatına son noktayı koyduğumda, kendimi daha âlâ hissedeceğim çalışmalara tartı vermem gerektiğini biliyordum. Sinema çekmek, yazı yazmak, fotoğraf yapmak. Birinci çalışmam bir çocuk tiyatrosuydu, İzmir Devlet Tiyatrosu ve İstanbul Kent Tiyatrosu’nda sahnelendi. Yazmak, fikirleri bir olay örgüsü içinde kurgulamak tatminkâr gelince çocuklara yönelik kitap yazmaya karar verdim. Birden fazla Habitus Yayınları’ndan çıkan, birinci göz ağrım “Canlı ve Işıltılı Maceralar” çocuk kitapları serisi böylelikle çıkmış oldu. Akabinde bir dönüm noktası olan Seyahat direnişini çocuklara nasıl anlatabiliriz sanki niyeti aklıma düştü ve nihayetinde Kürtçe, Ermenice, Türkçe olmak üzere üç lisanda basılan ‘Pen Parkta’ kitabı ortaya çıktı. Bunu da, ‘Haydi Rapunzel Bir Taş Daha’ (Obiçim Yayınlar), ‘Şekillerin Oyunu’ (Türkçe ve Ermenice Hippo Kitap tarafından basıldı) ve son olarak da ‘Pen Ormanda’ (Obiçim Yayınlar) izledi.
‘KLASİK MASALLARIN TEKRAR YORUMLANMASINI ÇOK DEĞERLİ BULUYORUM’
Çocukken “iştahla” okuduğunuz yahut o yaşta bile “garipsediğiniz” kitapları anımsıyor musunuz? Örneğin yıllar sonra aslında Heidi’nin neden çıplak ayaklı olduğu yahut Kırmızı Başlıklı Kız’ın içindeki kusurlu benzetmeler konusunda farkındalığımız oluştu. Çocukluğunuzun kitapları sizin sonraki devir yazarlığınızda nasıl izler bıraktılar?
Çocukken şu kitabı okuduktan sonra hayatım değişti diyen insanlara daima gıptayla baktım. Benim için pek o denli olmadı çünkü. Grimm Kardeşler, Pollyanna, Pamuk Prenses, Pinokyo, Rapunzel üzere klasik sayılan masalları okuduğumu anımsıyorum ve biraz da dudak büktüğümü hepsine. Çizgi roman ve fotoromanlar bana daha heyecanlı geliyordu. Gerçek okuma serüvenim esasen on üç yaşından sonra başladığından direkt yetişkin edebiyatına, o yaşlarda tahminen de pek bir şey anlamadığım ideoloji ve mitolojiye sardım. Yani çocukluğumda okuduğum kitapların o devirde de tatmin edici gelmemesi, eleştirel ve sarkastik tarafımı biledi tahminen de. Bu yüzden, klasik sayılan masalların, anlatıların, yine yazılmasını, eğilip bükülerek çoğunlukla da toplumsal cinsiyet rolleri dağılımının falsolu taraflarını tiye alarak yine yorumlanmasını çok kıymetli buluyorum. Hâkim anlayışlar, tersyüz edilmediği takdirde her nesilde tekrar üretiliyor ve muktedirin kelamına, küçük ve güçsüz olanın biat etmesi anlayışı dehşetli sonuçlar doğuruyor zira. Ki ben de tasarladığım “Ters/Yüz Masallar” serisinin yayınlanan birinci kitabı olan ‘Haydi Rapunzel Bir Taş Daha’ kitabında bunu yapmaya çalıştım.
Önce ‘Pen Parkta’, artık de ‘Pen Ormanda’; aslında biz yetişkinlere “dert olmuş” birçok ekolojik, sosyolojik ve demokratik talebi içinde barındıran, kuşaklar-ötesi iki çocuk kitabı. Sizi bu türlü bir yazın biçimi benimsemeye iten motivasyonlar ne oldu?
Edebiyat tipleri ortasında sav edildiği üzere yaşa bağlı geniş bir makas olduğunu düşünmüyorum. Biz “yetişkinlerin” keder edindiği bahisler her neyse bunların çocukların dünyasında karşılıkları olduğunu ve olması için uğraş sarf edilmesi gerektiğini düşünüyorum.
Kendinden menkul bir çocukluk hali yok dünyada, onların da fikri yapılanması yetişkinler, ebeveynler, öğretmenler, dahil oldukları kurumlar vs. tarafından belirleniyor, birden fazla vakit da hiyerarşik bir halde. Bu yüzden, alternatif anlatılarla daha özgürlükçü bir dünya tasavvuruna onları erken yaşta neden ortak etmeyelim? Bu mümkün çünkü. Toplumsal hususları eleştirel bir perspektiften çocuklara anlatırken üslup ve kurguyu, çocukların her şeyi mümkün gören hayal dünyasına yaslanarak düşünmek gerekiyor. Kaldı ki yetişkinlik ve çocukluk ortasında büyük bir asimetri olduğunu düşünmüyorum. Günümüzde çocuklar dijital dünyanın imkânları sayesinde hem tematik hem de lisan hudutları açısından yetişkinlerin dünyasına daha çabuk yaklaşmış oluyor. Tanıklıkları çok daha aktif ve daha iştirakçiler. Yaşadığı kentte oyun oynamak için park kalmadığını, hayvan cinslerinin yok olduğunu, herkesin eşit koşullara sahip olmadığı bir dünyada yaşadığını anlaması hiç güç değil bir çocuğun. Bu tıp fikir ve itkilerle yazdım bir penguen olan Pen’in ana karakter olduğu Pen serisini.
Pen Parkta, Raşel Meseri, Redaksiyon: Lal Laleş, 96 syf., Habitus Kitap, 2015. Okurlarınızdan nasıl geri dönüşler alıyorsunuz? Hayata bakışlarında neler değişiyor?
Okuyucudan geri dönüş alabilmek kitabın yazılma süreci kadar heyecan verici herhalde. Yazarken birçok şeyi planladığınızı, hedefe uygun kurguladığınızı varsayabilirsiniz. Fakat bu gerçek değildir. Asla! Kitabın serüveni yazılırken başlasa da her okuyucu onu istediği yere götürme talihine sahip, hasebiyle seyahat hiç bitmiyor. Bir kitap tekraren her okuyanın isteği doğrultusunda şekilleniyor, ki bunu da kitaba bir iltifat olarak kabul etmeli. Farklı yaş kümelerine yönelik kitaplar yazıyorum ve çocuklarla buluşma, konuşma talihine sahip oluyorum. Gözlemlediğim ortak nokta tahminen de her yaştan çocuğun hem kitapta onlara yeni gelen bilgileri emme kapasitesi hem de kimi şeylere itiraz etme hamasetleri. ‘Pen Parkta’yı okuduktan sonra “havayı pak tutan ağaçları korumak için” Seyahat Parkı’na giden bir çocuk okurun bildirisi çok iç ısıtıcı gelmişti.
‘YETİŞKİNLİK BİR YANILSAMA, BÜYÜMEK İSE BİTMEYEN BİR SÜREÇ’
Çocuk kitabı muharriri olmak aslında çok büyük bir sorumluluğu ve pedagojik eğitimi de beraberinde getiriyor ve ne yazık ki bu alanda piyasada yer alan birçok kitapta çocuğun gelişimini etkileyecek sözlere, görsellere yer veriliyor. Bu bahiste siz nasıl bir eğitim ve farkındalık sürecinden geçtiniz?
Bu sorumluluğun altından kalkmanın tekniklerinden biri, benim için, çocuk ve yetişkin kitapları ortasında kabul edilen sonları esnetmek tahminen. Her kitabın çıkış noktasında bir “dert” oluyor, bu bazen çocuk kitabı lisanına, bazen de yetişkin romanı lisanına eviriliyor. Yazarken, çocukların manaya kapasitesine, merakının dirayetine, hayal gücüne ve oyunculuğuna sadık olmak ve güvenmek, yaşça küçük olanı “küçümsememek”, pedagojik bir hal olarak görülebilir. Çocuk ve yetişkinliğin varoluş hudutlarının muğlaklığını, en çok birinci romanım ‘Köpekbalıklarının Kayıp Şarkıları’nda işlemeye çabalamıştım. Ki o kitap, “yetişkinlik bir yanılsama; büyümek ise bitmeyen bir süreç” cümlesi ile başlıyordu.
Gezi direnişinden yola çıkan ‘Pen Parkta’, Cerattepe ve Kaz Dağları etraf direnişlerinden ilham alan ‘Pen Ormanda’ kitapları da, yaşanmış olaylardan yola çıkıyor, bir çeşit belgesel öykü üzere. Tecrübe ve hafıza transferi yapmanın değerli olduğunu ve çocukların da faal olarak bu kıssaları okurken onlara katıldığını ve onları genişlettiğini düşünüyorum. Bu tip kitaplar ebeveyn ile çocuğu da birbirine yaklaştırıyor, eksik kesimleri birlikte tamamlıyorlar. Bu da ortalarındaki sohbeti genişleten, zenginleştiren bir fonksiyon de görebiliyor ve dünyaya ve geleceğe dair mevzuları konuşmayı kolaylaştırabiliyor.
Pen Parkta İki kitaptaki görseller de hayli çarpıcı ve kitabı daha da sürükleyici kılmaya yönelik. Bu görselleri kim çizdi ve fotoğraflarda nasıl kriterleri gözettiniz?
Her iki kitabın çizim basamağı da heyecan vericiydi. ‘Pen Parkta’yı yazdıktan sonra kızımın yaşadığı Hollanda’ya gitmiştim. Haliyle Seyahat direnişi orada da konuşuluyordu ve Hollandalı arkadaşların merakları doruktaydı. Yazdığım öyküden bahsedince hem fotoğrafların çizilmesi hem de basılmasına yönelik teklif geldi etraftan. Sanne Karssenberg isimli illüstratör çizimlerin yapılmasına talip oldu ve sulu boya ile mükemmeller yarattı. Direniş esnasında ikonik hale gelmiş fotoğrafları bu teknikle tekrar yorumladı. Kitap, Türkiye’de basılmadan evvel orada (Aylin Kuryel’in çevirisiyle) İngilizce ve Türkçe olarak basılmış oldu. Akabinde Türkiye’de çok bedel verdiğim ve mükemmel kitaplar bastığını düşündüğüm Habitus Yayınları tarafından basıldı. ‘Pen Ormanda’yı ise Cerattepe’de altın madeni çıkarmak isteyenlere yönelik yöre halkının gösterdiği can siperane direnişi izlerken yazdım. ‘Rapunzel Bir Taş Daha’ masalında çalışma ortaklı kurduğumuz Obiçim Yayınlar tarafından çok yakın bir vakitte basıldı bu kitap ve kendisi de bir muharrir olan ve kusursuz çizgilere sahip Gonca Mine Çelik tarafından fotoğraflandı. Hangi sahnelerin ve nasıl çizileceğine dair eşgüdümlü çalıştık. Direnişi çocukların gözünde canlandırmaya çalışan bu iki kitapta da bunu ustalıkla yapabilen iki çizerle çalıştığım için çok şanslı görüyorum kendimi.
Pen Ormanda, Raşel Meseri, 77 syf., Obiçim Yayınlar, 2022. ‘DÖNÜŞÜMLERİ, ÇOCUKLARIN EKOLOJİK ŞUURU ATEŞLEYEBİLİR’
Dünyamız giderek iklim krizinin tırmandığı, buna karşın kapitalist iştahın bir türlü dizginlenememesi sonucu elimizdeki kıymetleri de yok ettiğimiz bir noktaya evriliyor. Hatta siz bunu son kitabınızda “paraya ve güce doymayan o açgözlü insanlar” diye nitelendiriyorsunuz. Bir gün uyandığımızda zeytin ağaçlarını savunurken, sonraki gün altın madenlerinin ekolojiye yaratacağı ziyanı anlatırken buluyoruz kendimizi. Çocuklarda ekoloji şuurunu geliştirmek sizce neden kıymetli?
Gelir, kaynak ve imkân eşitliğinin olduğu bir dünya hasretinin çocuklarda uzunluk vermesi çok etkileyici ve bunun örneklerini gitgide daha çok görüyoruz. İklim aktivisti genç Great Thunberg’in gençler ortasında bir hareket başlatmasından tutun, toplumsal medyada “ünlü” olmayan çocukların yaptığı yorumlara ve düzenledikleri aksiyonlara dek, kendilerine kalan dünyanın haline karşı öfkeli olan çocuklarla dolu dünya. Devletler genelde kıllarını kıpırdatmasa da çocuklar onlara hadlerini bildiriyorlar ve tahminen de utanç hissinin hatırlanmasına vesile oluyorlar. Hasılı, çocukların ekolojik şuuru ve harekete geçme gücü ateşleyebilir dönüşümleri.
“Direniş masalı” olarak nitelendirdiğiniz ‘Pen Parkta’yı ne vakit yazdınız ve bu kitaba nasıl karar verdiniz? Kitapta Trafo kediden, Çapuletta’ya dek o kadar hoş ayrıntılar var ki bugün yıllar sonra okunduğunda bile bellekleri tazeleyen, eskimeyen bir boyuta sahip. Ayrıyeten üç lisanda yazılması da hem kardeşlik bildirisi açısından hem de daha geniş bir kitleye erişmesi açısından tesirli olmuştur. Bu sanırım Türkiye’de çocuk kitaplarında bir “ilk”, ne dersiniz?
‘Pen Parkta’nın, tam da Seyahat direnişinin ortaya çıkardığı kardeşlik potansiyeline uygun olarak Türkçe, Kürtçe ve Ermenice basılması benim için de çok özel kılıyor bu kitabı. 2014 yılında, direnişin izi tazeyken, farklı kümelerin özgürlük arayışında bir ortaya gelmesinin yarattığı umut tazeyken ve bunların unutulmaması, bu toplumsal hafızanın çocuklara da aktarılması itkisi ile yazdım bu kitabı. Hatırlarsanız sokaklarda beşerler taleplerini lisana getirirken, televizyon kanalları penguen belgeselleri gösteriyordu. Bu kitabın ve akabinde gelecek olan ‘Pen Ormanda’nın ana karakteri bu yüzden bir penguen, belgeseli terk edip direnişe katılmaya karar veren bir karakter. Karşı çıkmayı gerektiren şartlar bizimle olduğu sürece Pen de bizimle olacak herhalde.
Çocuklar hayat alanlarını öbür canlılarla – bitkiler, ormanlar ve hayvanlar- paylaşmak konusunda sizce yetişkinlere nazaran daha farklı bir bilince mi sahip? Tahminen bu açıdan onların yanlışsız eğitim malzemeleri ve sizin kaleme aldığınız tipten kitaplarla gelecekte de bu şuurlarını kalıcı hale getirmeleri mümkün oluyor, ne dersiniz?
Elbette, şayet ki okudukları çocukları ikna ediyor ve onları anlatının bir modülü olmaya itiyorsa, kitabın çok dönüştürücü bir gücü oluyor. Çocuklarda sahiden de bir canlının tek başına olmadığı şuuru, çeşitler ortasında hiyerarşi olmadığı fikri yetişkinlere nazaran daha baskın ve bu tip anlatıların o şuuru kaybetmemeye yaradığını düşünmek umut veriyor.
Pen Ormanda ‘YETİŞKİNLER KENDİ YAPTIKLARINI ÇOCUKLARININ YAPMAMASINI ARZULUYOR’
Ebeveynlerin en büyük sıkıntılarından biri, akıllı telefonlar ve tabletlerin çocukları kitaplardan giderek uzaklaştırması ve sanal dünyanın çocukların ömürlerini uzunluklu boyunca kaplaması… Türkiye’de çocuklarda kitap okuma alışkanlığını nasıl değerlendiriyorsunuz? Artırmak için neler yapılmalı?
Tabletler, akıllı telefonlar çocukların çok vaktini alıyor fakat yetişkinlerin de o denli. Yetişkinler tekrar kendi yaptıklarını çocuklarının yapmamasını arzuluyor. Yani muhakkak bir kısıtlama getirilecekse bunu herkesi kapsayan bir ömür formuna dönüştürmekte yarar var. Günümüzde öğrenmenin belirleyici duyu organı göz. Bunu yok saymadan, göze yönelik eserlerde de alternatif ve çeşitlilik talebinde bulunmalı bana kalırsa. Kitap okumanın da mesken ve ötesinde, yerlerini çoğaltmak, daha iştirakçi ve interaktif okuma biçimleri yaratmak, çocuk okuma kümeleri oluşturmak, okuduklarını performansa dönüştürme yollarını aramak, bu curcunada kitabın da cazipliğini müdafaasının yolları olarak düşünülebilir.
Sizce edebiyatın etraf tahribatına dur demek konusundaki gücü nedir? Ve sizin bir müellif olarak bu açıdan “süper gücünüz” nedir?
Çok beğenilen bir soru! Lakin bu kadar sacayağı olan dev bir soruna hiçbir üretim cinsinin “süper gücü” tek başına kâfi değil. Benim harika gücüm gücümün tek başına muhteşem olmadığını kendime daima hatırlatmak…
Belki daha erken lakin yeni projeleriniz nedir? Çocuklara erişimde sanırım artık toplumsal medya röportajları da çok tesirli.
Yakın bir vakitte Hippo tarafından basılacak bir çocuk kitabım olacak. Bu, bir bayan dedektifinin odağa oturacağı heyecanlı bir kitap olacak. Şu an fotoğrafları yapılıyor. Bir yandan da uzun vakittir üzerinde çalıştığım, 60-70li yıllarda İzmir Karataş bölgesinde, Musevilerin yoğunlukta yaşadığı Asansör semtinde geçen, o günlerden bugüne vakitte seyahat yapan bir romanı bitirmek üzereyim. Umuyorum ki yakın vakitte yayınevinin yolunu tutacak.
