Yüzyıllar önce Sokrates, cehaletin şahısta memnunluk, kuşkunun ise tedirginlik yarattığını söylemişti. Bu iki ruh hâlinin tam ortasında bilgi duruyordu filozofa nazaran: Bilgisizlik ya da bilgi sahibi olmama huzurlu bir yaşama denk geliyordu. Bilgi sanılanı sorgulama ise tehlikeli bir işti düşünüre nazaran. Gerçekten, kendi sonunu getiren de kuşku olmuştu.
Sokrates’in dikkat çektiği ikilem, bugün hayatımızın merkezinde yer alıyor: Günümüzde bilgi sandığımız şeyler sanki nitekim o denli mi?
Bilgi ve bilgi olmayanın birbirine karıştığı bugünlerde cehalet ve inkâr, bilhassa popülist siyasetçilerin elinde büyük bir güce dönüşüyor. Münasebetiyle bilginin paranteze alınması muteber bir yaklaşım. Böylelikle gerçek ve palavra ortasındaki makas kapanırken bilmemenin memnunluğu, bilmenin tedirginliğinin önüne geçiyor.
Felsefeci, sosyolog ve hukukçu Renata Salecl, ‘Cehalet Tutkusu’ başlıklı kitabında, cehalet ve inkâr bağlamında hakikat sonrası çağda bilginin eğilip bükülerek reddedilmesini felsefi, ruhsal ve politik olarak inceliyor.
KORUYUCU APTALLIKTAN MEDET UMMAK
Gerçekleri inkârın, bilgi olmayanı bilgiymiş üzere sunmakla tıpkı manaya geldiğini söyleyen Salecl, vaktimizde yeni bir hakikat yoksayıcılığının fitilinin ateşlendiğini not ediyor. Alışılmış misal durumların daha evvel de yaşandığını aklından çıkarmıyor: “Her çağ kendi cehaletini doğurur; insanların bilgiyle bağ kurma şekilleriyse son derece bağlamsaldır. Bilgi olarak kabul ettiğimiz şey sırf toplumsal olarak inşa edilmiş değildir, birebir vakitte kişiseldir de. İşleri daha karmaşık hâle getirme değerine da olsa beşerler, katlanması güç bir bilgiyle karşılaştığında bir biçimde cehalete ya da inkâra sarılır.”
Lacan’dan ödünç aldığı ve kitabın başlığı da olan “cehalet tutkusu”nun gerçeğin reddiyle ve bilginin inkârıyla hayat bulduğunu hatırlatan Salecl, bunun gerek travmalarla yüzleşmekten kaçınmak gerek popülist siyasetçiler tarafından iktidarı ve gücü korumak için kullanıldığını belirtiyor. Bilgiye ulaşma yol ve imkânlarının süratle arttığı günümüzde cehalet de misal bir hızla yayılıyor. Muharririn peşinden gittiği çelişki de bu işte.
Cehalet Tutkusu, Renata Salecl, Mütercim: Şafak Tahmaz, 188 syf., Timaş Yayınları, 2021. Yerleşik bilgileri ve bilgi olmayanı sorgulamaktan vazgeçmenin cehalete kapı açtığını düşünen Salecl, geçen yüzyılda bilgi-güç bağlantısına atıf yapan Foucault’nun tersine günümüzde güç-cehalet bağlantısının irdelenmesi gerektiğini vurguluyor. Hasebiyle artık bir “bilişsel atalet” devrine girdiğimizin altını çiziyor. Öbür bir deyişle neyin palavra neyin hakikat olduğuna dair kayıtsızlığın arttığı bir periyot bu: Bilmeyi istemek ve sorgulamak yerine bilmemeyi ve sunulana olduğu üzere inanmayı tercih edenlerin sayısının epey fazlalaştığı bir vakit dilimindeyiz. Popülist siyasetçilerin uydurma haberleri rahatlıkla kullanması ise duruma tuz biber ekiyor. Hâliyle “bilmemek (cehalet) ve tanımamak (görmezden gelmek)”, Salecl’ın vurguladığı üzere basitçe tercih ediliyor. Bilhassa kriz devirlerinde cehalete ve inkâra tutunanların sayısının arttığını belirten Salecl’a nazaran bilgi iktisadı de cehalet iktisadı hâline geliyor böylelikle. Cehaletin ve bununla kontaklı olarak inkârın “koruyucu aptallık” hâline gelebildiğini söyleyen Salecl, bunun kâh iktidarı müdafaa çemberine almak kâh şahısların kendini rahatsız eden durumlardan kaçmak için kullanılabildiğini vurguluyor. Öteki bir deyişle beşerler, kollayıcı aptallıktan yahut kasıtlı cehaletten gündelik ömürde faydalanma yolunu seçebiliyor. Sonuçta kendini kandırma ve göz yumma, hayatta düzmece ferahlık için birer enstrümana dönüşür, gerçekçi bakış mümkün olduğunca ötelenirken hem ferdî hem de kolektif cehalet alıp başını gidiyor; amatör “uzmanlık” ise yükseliyor: “İnsanlar, inkârı ve cehaleti kendi gerçeklik algılarına uymayan, rahatsız edici durumların üstesinden gelmek ya da gerçeği daha beğenilen ve katlanması kolay kılan fantezi yaratma araçları olarak sıklıkla kullanır. Bu taktiklere toplumsal bağlantıları sıkı tutmak için de başvurulur.”
Söz konusu durum dışında vahim bir sorun daha var; bilgi iktisadının cehalete açtığı kapı: Salecl’a nazaran “bilgideki temel boşluklarla ilgili olmaktan çıkan cehalet, bilgiye erişimin kâr için sınırlandığı iktisat sistemlerine bağlanıyor.” Bilgiyi sınırlayıp patentleyen bu iktisat, teknolojiyi kullananların tam olarak anlamasını engelliyor, bilgi toplayarak algoritmalar oluşturuyor ve “bir tık uzaktaki ‘bilgiye’ erişme kolaylığı” nedeniyle şahısların derin düşünme yetisini köreltiyor.
NEOLİBERAL ÖNERMELERLE KÖRÜKLENEN BİLGİSİZLİK
Yugoslavya İç Savaşı’nı yaşayan Salecl, savaş-cehalet-inkâr irtibatını en acı biçimde kuran isimlerden. Bilhassa travma ve hatırlamama babında karşılaştıkları, muharririn 1995’ten sonra eski Yugoslavya coğrafyasında neler olduğunu anlamasına yardım etmiş.
Kaygı giderici olarak cehalet, inkâr ve bilginin reddinin bir savunma düzeneğine dönüşmesinin hem toplumsal hem de ruhsal yanı olduğunu vurguluyor Salecl. Bu telaş durumu ve sonrasındaki savunma refleksi savaş hâlinde, hastalık ânında, bir travma sırasında ya da sonrasında, aşkta, mevcut durumdan uzaklaşmayı kolaylaştırıyor. Diğer bir deyişle bilmeme yahut göz gerisi etme refleksi harekete geçiyor.
Sosyal medya mecralarında “beğenilmeme”, “ihmal edilme”, “yalnızlaştırılma” ve “görmezden gelinme” korkusu nedeniyle kendilerini “başka biri” yahut “ideal kişi” gösterme çılgınlığının da cehaleti körüklediğini belirtiyor Salecl. İlgi çekmenin, öne çıkmanın takipçi artırmanın ve şahsiliğini profesyonelleştirmenin bilgiden daha değerli hâle gelmesi cehaleti ve inkârı katlıyor. Üstelik, neoliberal ideolojinin “herkes başarabilir” ve “başarana kadar taklit et” halindeki iki değerli önermesi bu süreci hızlandırıyor.
Salecl, bunun dışında bir öbür cehalet ve inkâr problemini gündeme getiriyor: “Büyük data sayesinde hem ticari şirketlerin hem de devletlerin, insanların gündelik hayatlarını izlemesine imkan tanıyan orijinal bir nezaret alanı açıldı. Bu kitlesel bilgi toplama periyodunun birinci vakitlerinde birçok insanın, hakkındaki dataların de bir piyasasının olabileceğini bilmediği neredeyse nihaidir. Çeşitli medya organları bir rutin olarak nezaret meselesine değinse de sıkıntı, insanların ferdî datalarının toplandığına dair bilgi eksikliğinden fazla bu bilginin inkâr edilmesinde yatar.”
Cehalet ve inkâr, dünyayı nasıl görmek istediğimizle, hayatı nasıl yaşamayı arzuladığımızla yakından ilgili. Halbuki bir de gerçekler var; kriz anlarında su üstüne çıkan davranışlarımız… Salecl’ın incelemesinin özünü de bu anlardaki bilme yahut bilmeme isteği oluşturuyor: “Kriz vakitlerinde beşerler travmatik olaylarla yahut hisleriyle yüzleşmekten kaçınmak için ferdi olarak cehaleti benimseyebilir. Kimileri için bu cehalet yeniden de bilgisizlikle muadil değildir; bilakis, sonsuz bir bilgi akışına teslimiyeti gerektirir.”
