Çiler Çilingiroğlu*
Erich Fromm demiş ki, “insan, kendi varoluşunu bir sorun olarak gören ve onu çözmesi gereken tek hayvandır.” Malum, insan, bu dünyada üstesinden gelemediği, bir türlü içinden çıkamadığı, açıklayamadığı yahut anlayamadığı güç durumlarla karşılaşır. Bu üzere güçlü anlarda lakin bu olaylara bir mana ve bedel yükleyerek, öbür bir deyişle, onları ideleştirerek hayatını sürdürür.
Hayatın belirsizlikleri, kaygılar, geleceği bilme dileği, inançta olma isteği, toplumsallaşma gereksinimi ve çaresizlik üzere his ve niyet durumları, özbilinç sahibi bu “sorunlu hayvanı” zihnin ve algılarının ötesinde bir ruhlar dünyası olduğuna dair güçlü inanca yöneltmiş olmalı. Cihanın, kültürün ve günlük hayatın söylenceye dayalı açıklamaları tasalarını azaltmış ve belirsizliklerden sıyrılarak varoluş sıkıntılarıyla başa çıkmasını sağlamıştır. Eski insan, kendi topluluğunun ve kainatın görünür olanın ötesinde derin mistik özellikler taşıdığına inanmış, bunları göze görünmeyen, dehşetli ve özel güçleri olan kimi manevî yahut şeytani varlıklarla birlikte hayal etmiştir. Bu yüzden, büyü, fal ve tılsım üzere kültürün kozmik mistik ögeleri bir var olma, hayata tutunma ve şuur meselesiyle baş etmeye yönelik gayretler ve pratikler olarak yorumlanabilir.
Böylece bilinemez, evvelce kestirilemez ve açıklanamaz olay ve olgulara karşın hayatı sürdürmek, onu manalandırmak ve hatta bu meçhullükten medet ummak mümkün hale gelir. Fal ile geleceğe yönelik yorumlarda bulunularak bilinmezlikten haber verme, bilinmeyene erişme dileğini sağlarken, tılsım sayesinde insanüstü güçlere sahip olduğu düşünülen berbat ruhlardan, makus durumlardan, kara büyü ve hastalıklardan korunur.
BÜYÜ VE BÜYÜCÜ
Trois-Frères mağarasından Üst Paleolitik periyoda ilişkin karışık yaratık imgesi. İnsan bacakları, penisi ve dans eden pozuyla müzikli bir ayin yapan ve hayvan ruhuna bürünmüş bir büyücü olabilir.
Büyü, tıbbımızın birinci ve neredeyse tek güvendiği kavram olmuş, anlamlandıramadığı şeylerden kendini onun sayesinde korumuştur. Bu manada büyüyü; yeterli ya da makus tarafta tesir ederek insanın mevcut durumu değiştirmek, yönetmek, yönlendirmek için çağırdığı ruh, cin, iblis üzere doğaüstü güçlere başvurma hareketi olarak tanımlayabiliriz. Öteki bir deyişle tabiatta bilinmeyen güçler bulunduğu ve bu güçlerle münasebet kurulabileceği niyetine dayanan, birtakım objeler de kullanarak somut emellere yönelik aksiyonların tümü büyüdür. Yatıştırıcı ya da uyarıcı fonksiyon görmesi, rahatlama, insanlara cüret, umut ve direngenlik vermesi ulaşılmak istenen somut hedeflerdir. İnsan kültürünün kozmik özelliklerinden biri olan büyü, çeşidimizin bilinmeyeni bilme ve denetim edip yönetebilme istencinden beslenir. Büyü, ritüeller aracılığıyla aksiyona dökülür ve daima yinelenmesiyle hayata bir düzenlilik getirerek onu örgütler.
Büyücü, uygun ya da makûs ruhlarla konuşabilen, hastaları güzelleştiren, hayvan davranışlarını denetim eden ve yağmur yağdırmak üzere hava olaylarına tesir edebilen özel güç ve marifetlere sahip kişidir. Tinsel dünyaya geçişin bilgisine sahip ve tam da bu nedenle hürmet gören özel statü sahibi bireylerdir büyücüler. Ekseriyetle büyücüler ona güç veren ve rehberlik yapan bir hayvan-yardımcıyla alaka kurar, ya da bir hayvanın ruhuna bürünerek törensel performansını stantlar.
Tarih öncesi toplumlarda büyücülerin en temel fonksiyonu ve niteliği, başta karaciğer olmak üzere çeşitli hayvanların iç organlarına bakarak geleceği okumaları yahut ateşe attığı kemiklerdeki çatlama ve yarıklara nazaran kehanette bulunabilmeleridir. Mesela kabile üyelerinin av sırasında karşılaşacağı muhtemel tehlikeleri, av ve kamp için yanlışsız yer seçimlerini bildirir. Av sırasında ya da hastalık karşısında bitkilerden yaptığı karışımları büyüyle bir ortada kullanarak tıpkı vakitte kümenin şifacısı olarak vazife üstlenebilir. Birçok fonksiyonunun yanı sıra topluluklar ortasında savaş yapılmasına karar verme, kurban merasimleri, doğal afet ya da kıtlığın uzunluk verdiği vakitlerde neler yapılacağı büyücülerin karar vermede faal olduğu başka alanlardır.
Büyücünün bu ayrıcalıklı durumu, toplum içerisinde statü farklarının oluşmasına neden olmuş olabilir. Fakat kültürel antropoloji literatürünü incelediğimizde, büyücü yahut şaman üzere özel statülü bireylerin olduğu toplumların büyük bir kısmının eşitlikçi yapılara sahip olduğunu görürüz. Bu tipte topluluklarda, bir büyücü yahut şaman fakat ritüelin yapıldığı mühlet boyunca ayrıcalıklı bir statüye sahiptir. Ritüellerin gerçekleşmediği, günlük ömrün sürdüğü vakitlerde büyücüler rastgele bir topluluk üyesi olarak görülür. Ne vakit ki, büyücü statüsü ritüellerin dışında sürmeye başlar ve büyücülük nitelikleri jenerasyondan nesile -mesela babadan oğula yahut anneden kızına- aktarılır hale gelir, işte o vakit, büyücülerin toplumsal statüsü kurumsallaşarak daima bir ayrıcalığa dönüşür. Bu üzere durumlarda, insanüstü güçlerle irtibat kurabilenler giderek topluluğun idaresinde de daha fazla kelam sahibi olmaya başlayabilir; bu kazanılan politik ayrıcalığı topluluk içi egemenlik ilgileri tesis etme, koalisyonlar oluşturma ve yöneten/yönetilen üzere farklı toplumsal katmanlar oluşturmakta kullanabilirler.
DÜNYANIN BİRİNCİ BÜYÜCÜLERİ
Günümüzden 50 ila 10 bin yıl öncesinde, yani Üst Paleolitik devirde Avrupa’da yaşamış Buz Çağı avcı-toplayıcıları bize güçlü bir arkeolojik miras bırakmıştır. Bilhassa Fransa, İspanya, Avusturya ve Almanya’dan yeterli bilinen bu derin miras içinde periyodun büyücüleriyle ilgili ipuçları sunan mağara fotoğrafları, müzik aletleri ve heykelcikler üzere sanatın doğuşunu haber veren eserler yer alır.
Üst Paleolitik insanı tahminen de tabiata içkin tinsel güçlerin öfkesini yatıştırma, onlarla uzlaşma ve denetim etme uğraşı içindedir. Bu gayretin yansıması olarak mağara duvarlarına, tavanlarına ve erişmesi sıkıntı karanlık galeriler içine görkemli fotoğraflar çizer. Çoğunlukla Buz Çağı’nın bizon, gergedan, mamut, at, mağara aslanı ve mağara ayısı üzere yabanıl hayvanlarını betimleyen beşerler, onların ruhlarını büyüyle denetim ettiklerine, kendilerine boyun eğdirerek zararsız hale getirdiklerine ve daha başarılı avlar gerçekleştirdiklerine inanmış olabilirler.
Eliade’ye nazaran, devrin insanları hayvanları, insanın üstün güçlerle donatılmış benzerleri olarak görmekte, insanın hayvana ve hayvanın da beşere dönüşebileceğine; ölülerin ruhlarının hayvan vücuduna girebileceğine ve makul bir şahısla belli bir hayvan ortasında gizemli bağlar bulunduğuna inanmaktaydı.
Örneğin Fransa’nın güneybatısındaki Trois-Frères mağarasındaki 75 cm. uzunluğunda, 50 cm. genişliğinde bir fotoğrafta büyük boynuzları olan bir geyik başı, baykuş yüzü, kurt kulakları ve dağ keçisi sakalıyla tasvir edilmiştir. Kollarının ucu ayı pençeleri üzere olup gerisinden uzun bir atkuyruğu sallanır. Bu tasvir “Yabanıl Hayvanların Efendisi” yahut onu canlandıran bir büyücü olarak yorumlanırken beşere ilişkin özellik sergileyen şeyler yalnızca bacakları ve cinsel organıdır. Bu muhakkak ki, farklı hayvanların kıymetli özelliklerinin birbirine karıştırılarak tasvir edildiği bir ürkünç yaratıktır. Bu karışık yaratığın dansçı duruşu, insan bacakları ve penisi onun erekte halde danslı ayin gerçekleştiren bir büyücü olduğunu gösterebilir.
Chauvet mağarasında bir sarkıt üzerinde resmedilmiş bir bayan imgesi ve onun üzerine sonradan işlenmiş muhtemel bir bizon-adam biçiminde büyücü resmi.
Günümüzden 36 bin yıl öncesinden fotoğraflara sahip Fransa’daki Chauvet Mağarası’nda kömürle boyanmış bir bayan figürü ve onunla alakalı “bizon-adam” yahut “büyücü” tasviri dikkat caziptir. Bayan imgesinin en bariz kısmı üçgen biçimindeki pübik bölgesidir. Yabanıl hayvanlar ve av sahnelerinin olduğu galerinin en merkezi yerinden, tavandan sarkan büyükçe bir sarkıt üzerine çizilmiştir. Vulvayla temsil edilen bayan imgesiyle bizon-adamın biraradalığı mağara içinde bayan ve erkek büyücüler tarafından yapılan ömür ve vefata dair ritüellerle ilgili bize ipucu veriyor olabilir mi?
Almanya’nın Stadel Mağarası’nda bulunmuş olan ve günümüzden 40-35 bin yıl öncesine ilişkin mamut kemiğinden çakmaktaşı aletlerle üretilmiş olan 31 cm. uzunluğundaki “aslan-insan” heykelciği birebir periyodun diğer bir mümkün büyücü tasviridir. Aslan-insan heykelciğinin yalnızca 3 cm. uzunluğundaki bir gibisi yakın vakitte Almanya’daki Hohle Fels mağarasında bulundu. Hohle Fels’deki araştırmayı yürüten Nicholas Conard, aslan-insan heykelciklerinin bölgedeki avcı-toplayıcıların müşterek inanışları, törensel uygulamaları ve her topluluğun bir büyücüsü olduğuna işaret ettiği görüşünde.
Stadel mağarasında bulunmuş olan aslan-insan heykelciği. Üst Paleolitik periyodun
büyücü tasvirleri olarak yorumlanıyor.
Bu mağaralarda vakit zaman heykelciklerle bir ortada keşfedilen müzik aletleri, tahminen de galeriler içinde müzikli merasimlerin yapıldığını bize söylüyor. Bence şurası kesin ki, Üst Paleolitik sanatı dünyanın somut varlıklarını tasvir etmeye çalışan din dışı bir uğraş değildi. Bu çarpıcı imgelerin çok daha değerli bir fonksiyonu vardı. Fromm’un bize hatırlattığı üzere, insanın kozmosu manalı ve hayatı bedelli kılabilmek için özbilinciyle baş etmesi gerekliydi. Şu tekinsiz gezegende, kendini bilmek üzere psişik bir yükle hayatı sürdürmek zorunda olan beşerler, fakat ve fakat büyücüler aracılığıyla ruhlarla bağ kurduğunda hayattaki derin manası ve dinginleştirici döngüselliği keşfediyordu. Bu açıdan baktığımızda, dans, fotoğraf, öykü anlatıcılığı ve müzik, çeşidimizin soyunu devam ettirmesini mümkün kılan temel taşları olarak görülebilir. Büyü, fal ve tılsım yaşama mana ve kıymet katma uğraşındaki insan kültürünün biricik ve kozmik eserleridir. Boşuna dememişler: “Fala inanma, falsız kalma!”
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi Anabilim Dalı
