Netflix’in son fantastik yapımlarımdan “Archive 81” yayınlandı. Argümanlı bir giriş yapan dizi, en çok izlenen içerikler listesinde de yerini aldı. “Yeni Dark” vb. övgülerle desteklenen “Archive 81” iki farklı vakitten (94 yılından ve günümüzden) ilerleyerek kötücül bir ilaha tapan bir tarikatın gizemini mevzu alıyor ve ekmeğini hasarlı dijital arşivleri kurtararak kazanan Dan (Mamoudou Athie) ile annesini aramak için Visser Apartmanı’nda kelamlı tarih çalışması yürüten Melody’nin (Dina Shihabi) yollarını kesiştiriyor. Ortalarında 28 yıl olması ise mahzur değil şüphesiz!
NEW YORK’TA BİR APARTMAN VE GÖZDEN IRAK BİR STÜDYO
Arşivci Dan Turner, arkadaşı Mark’ın podcastlerine yardım etmekte, bir yandan rastgele ses ve imaj içeren gereçler satın alarak mesleğini hobiye dönüştürmektedir. İşine gömülmüş, kendi akışında süregiden ömrü bir gün LMG isimli şirketin sahibi Virgil Davenport tarafından rahatsız edilir. Davenport, 94 yılında yanan Visser Apartmanı’na ilişkin el kamerası kayıtlarını restore edip yangını aydınlatmasını talep eder Dan’den. Kendisi de ailesini kuşkulu bir yangında kaybeden Dan, kısa bir tereddüdün akabinde işe koyulur ve şirketin ormanlık topraktaki stüdyosuna yerleşerek dış dünyayla irtibatını koparır. Melody’ye ilişkin kelamlı tarih çalışmasının kamera kayıtlarını temizledikçe hem çalıştığı yerin hem Visser Apartmanı’nın karanlık geçmişine inmeye başlar. Bu karanlık, babasını, şirket işverenini teker teker yutup kusarken Dan ile Melody’nin de yazgısını kesiştirir. İnternetin olmadığı ve telefonun ise lakin ormanın derinliklerinde çektiği şartlar genç arşivciyi giderek bunaltırken ekranlarda beliren yüz çocukluğuna dair dehşetleri depreştirir.
TÜM TUŞLARA BİREBİR ANDA BASMAK: KONFOR MU EZİYET Mİ?
“Archive 81”, son periyot Amerikan kaygı anlatılarının sıkça başvurduğu bir yola başvurarak “kendine benzemeye” çalışıyor. Elbet bu “fiyakalı” ifadeyi açmak gerekecek. Kendine benzemekten kastım nedir? Bir örnek vereyim. Yeniden Netflix’in 2020 imali dehşet sineması “I’m Thinking of Ending Things” yaklaşık bir yüzyıl boyunca çatılmış Amerikan korkusuna göndermeler içeriyordu. Yarı şuurla (teslim olmuşlukla) belaya gerçek çıkılan seyahat, yol kenarında rastlanan dondurmacı, çiftlik konutu üzerinde somutlanan taşralılık vb. referanslar bir manada tıbbın ‘kendini arayışı’nı da ortaya koyuyordu. “Archive 81” ise hem bu yolu geri tepip yolda düşürmüş olabileceği kimliğini aramış hem de tıbbın yeni dinamiklerini yakalamak istemiş. Haliyle öykü çorbaya dönmüş. Öncelikle dizinin iki kült sinemaya, daha doğrusu iki temaya bağlandığını ve New York’un kültürel art planını büyük ölçüde dışlayarak “topluluk havası” estirdiğini böylelikle merkezde yer alan tarikat problemini pekiştirdiğini söyleyebiliriz.
Bu iki kült sinema ise dizide de anılmakta: Kubrick’in “The Shining”i ve 20. yüzyılın son “tasarım harikası” “The Blair Witch Project”. Lisanımıza “Cinnet” olarak çevrilen “The Shining”, kışı eşi ve küçük oğluyla birlikte boş bir otelde bekçilik ederek geçiren müellif Jack Torrance’ın alkolizm batağına düşüp delirmesini mevzu alıyordu. Stephen King’in romanından uyarlanan sinemada temel ürkütücü öge Torrance’in koca otelde ailesine karşın “tek başına” kalmasıydı. Dizide Dan’in bağlantısı kopuk bir yapıda yalnız başına yaşaması Torrance’i anımsatıyor. Temel gereksinimlerin ziyadesiyle karşılanıp toplumsal hayatın rafa kalktığı her iki ortam birebir vakitte “pireyi deve yapan” bir sürecin önünü açıyor. İnsan yalnızken yahut yalnız hissediyorken her şeyi “daha fazla” duyup, gerçeklikten uzak yorumlayabiliyor. Diğer bir deyişle kendi gerçeğini yaşıyor.
TEKNİĞİN İMKANLARI VE SİNEMANIN GÖRSEL LİSANINDA GERÇEĞİ ARAMA GAYRETİ
“Archive 81″de anılan öteki kült sinema, düşük bütçeli dehşet sinemalarının de ticari muvaffakiyete ulaşabileceğini kanıtlayan “Blair Cadısı”. Daniel Myrick ile Eduardo Sanchez’in yönettiği sinemanın çeşidi Vikipedi açıklamasında “psikolojik korku/buluntu” biçiminde tabir ediliyor. Bir videokasetten gelişen olayların aktarıldığı “Blair Cadısı”nın tek numarası bulunana, bulunduğu sav edilene seyirciyi ortak edebilmek(ti). Bu başarılı atmosfer karşı tarafı tesir altına alınca gerisi geliyor. Uydurulan gerçeği (kurguyu) paylaşıma açmak noktasında ham görüntü imajları fonksiyonel hatta kilit bir rol oynamakta… Keşfedilenin cazibesi ve videokasetin gündelik hayattaki kullanımından desteklenen “bir vakitler gerçekti” hissi kaydedilen imgeyi etkileyici kılıyor. Günümüz haberciliğinde “Ben de oradaydım” tanınan tabiriyle de yerini bulan bu his yaşama dair olanla ilgileniyor. Kayıtta gerçeği arama uğraşı çabucak her devir tartışma konusu olmuş. Örneğin Walter Benjamin’in meşhur makalesi “Tekniğin imkanlarıyla tekrar üretilebildiği çağda sanat yapıtı”nda kaleme aldığı satırlar sinemanın özel durumunu değerlendirse dahi birebir ölçüde videokaset manzarasının çıplaklığına (kesinliğine) ve sahicilik vurgusuna işaret etmekte:
“Sinema, dağarcığından yakın çekimler yaparak, tanış olduğumuz objelerin bâtın detaylarını vurgulayarak, kameranın dâhice idaresiyle sıradan ortamları irdeleyerek, ömrümüzü yöneten zorunluluklara ait bilgileri artırdığı üzere, bize hiç düşünülmemiş, dev bir devinim alanı da sağlar!”(1)
Benjamin, bu görüşleri doğrultusunda ilerleyen kısımlarda görsel-bilinçaltımıza dair lakin kamera aracılığıyla bilgi edinebileceğimizi savunurken bir bakıma detayda gizlenen şeytanın nasıl aranacağını lisana getiriyor. Kaldı ki bu noktada Dan’in “arşivci” olarak kıyıda köşede kalmış gerçeği aydınlatmak misyonu üstlendiğini unutmayalım. Bu meslek başlı başına gerçeğin ham niteliğiyle alakalı…
Kayıt problemine döneceğim lakin daha önce dizinin yenisi ne ölçüde yakaladığına değinmek istiyorum. “Archive 81” neden “Dark”a benzetildi? “Dark”ın bir “uzay-zaman polisiyesi” olduğunu varsayarsak burada da bol uzaylı bir jenerik var mesela… Ayrıyeten birçok kısımda kuyruklu yıldız Comet’in dünyaya yanlışsız heyecanlı seyahatinden kelam ediliyor. Fakat hepsinin ötesinde vakitler ve dünyalar ortası bir geçiş ihtimali öne çıkarılıyor. Dan’in çalıştığı stüdyo ve Melody’nin ikameti Visser Apartmanı geçidin açıldığı yerler adeta. Kamera kayıtları ve düşler ise irtibat araçları. Dan ile Melody’nin birbirlerini görmeye, tıpkı yeri paylaşmaya başlaması, geçmiş ile geleceğin bağımsızlıklarını yitirmesi manasına geliyor ki bu da ister istemez tehlike doğuruyor. Geçmişin kuşku, geleceğin belirsizlikle anıldığı, şifreli bir lisanın konuşulduğu bir bütünleşme bu… “Dark”taki üzere vakitler ortası seyahatlere şahit olmasak bile manzara üzerinde kurulan hâkimiyet yeni bir gerçeklik inşa ediyor. Böylelikle yeni bir birleşik vakit çıkıyor karşımıza.
KAOS, DİSTOPYA, KAOS, TEKNOLOJİ, GÖZETLEME, SAPIKLIK, KAOS, DİS…
Dizinin aktüele yönelik geliştirdiği bir öteki münasebet de teknolojinin boyutlarını sorgular nitelikte… Malum, “Black Mirror”ın damga vurduğu bir on yıl geride kaldı. Geniş kitlelere ulaşan dizi distopya tipinin en tanınan örneği olurken çağdaş endişeleri, çekinceleri seyirciye yansıtarak bir çeşit aynalığa soyundu. Gerçek kaygı ve problemlere yaklaştıkça distopyadan sıyrılıp mevcut kaotik sistemi teşhir etti. Elbette fanteziye kaydığı, abartıya yöneldiği birçok hikayeden kelam edebiliriz. İnteraktif sineması “Bandersnatch” de bunlardan… Kahramanımıza uygun (layık) bir son aradığımız hikaye “mekân-zaman-kader” kıskacında bir seyir imkânı sunuyor. “Archive 81” tam manasıyla bu türlü bir kıskacı gündeme getirmiş ve ortaya (bu kez) seyircinin dâhil olmadığı, onun yerine seyri doğaüstü güçlerin tayin ettiği bir anlatı çıkmış. Dan ile Melody’nin vakitleri aşıp kesişen mukadderatı birçok ortak noktadan desteklense bile temelde bir tarikatın hareketlerine bağlanıyor. Kuyrukluyıldız Comet’in dünyaya yaydığı mistik enerjiyi kullanarak yola koyulan ve Kalego isimli bir şeytani varlığın buyruğunda merasimler düzenleyen bir tarikat. Üstelik Visser Apartmanı da tarikatın ayin yapıp geçitler açtığı köşkün toprağında yükselmiş. Bu köşk de Visser Apartmanı üzere yanıp kül olmuş. İki farklı tesadüfün yan yana gelip yazgı (hüküm) halini alması “Archive 81” için de geçerli! Dan’in psikiyatrist babası Steven, Melody’ye bir devir terapi vermiş. Yeniden Visser Apartmanı sakinlerinden (tarikatın lideri) Sam ise Dan’e işi veren Virgil’in kardeşi… Öte yandan Virgil’in maddi gücünü kullanıp tarikat için bilgi topladığını öğreniyoruz ve vakitler ortasında bir kabahat ağı hasebiyle kurulan münasebet manevî bir taraf kazanarak teknolojinin nimetlerini tartışmaya açıyor.
İZLEMEK YA DA İZLEMEMEK… BÜTÜN PROBLEM BU MU?
“Archive 81” gözetlemek üzerine kurulmuş bir anlatı. Görmek ve işitmek hareketlerinin altı çizilerek dizide bir gerçeklik inşa ediliyor. Melody’nin kelamlı tarih çalışmasından tutun Dan’i izleyen kapalı kameralara kadar tüm tertibat bu gerçekliğin kesimlerini toplayıp seyirciye bir bütün halinde sunmakta. Apartman sakini Jess’in, yaşının da verdiği merakla kameralara düşkünlüğü, tarikatın ayinlerini kameraya alarak şeytanın suretini yakalama eforu gözetleme faaliyetlerini ebediyen gündemde tutuyor. Ayrıyeten ses kayıtları ve arşivlenen evraklar mahrem sonları kaldırarak kamusal alanı genişletiyor. Seyirci de kamu ile özdeşleşip takibe katılıyor. Aslında “Archive 81” gözetlemeyi bir çeşit takibe dönüştürerek seyirciyi de öyküsüne sokuyor. Diziyi “Blair Cadısı”na yakınlaştıran şey üretilmiş gerçeğin peşinden gitmemiz. Ancak dizi -niyetinden bağımsız- teknolojik sorunları dışa vuran distopyaları çağrıştırırken buna karşılık gerçekliğini estetize ederek, öteki bir deyişle tekrar kurmacanın sularına sokarak eleştirel bakıştan kaçınıyor. Kısaca “Blair Cadısı”nın tanımındaki “buluntu” tabirini “sıcak takip” fikri ile birleştiren bu “anlatım bozukluğu”, gözetleme kültürünün boğucu tesirini ortaya çıkarmış diyebiliriz. Nihayetinde “izlemek ya da izlememek, bütün sıkıntı bu mu” sorusuyla baş başa kalıyor, karşılığı ise maalesef alamıyoruz.
İYİ AKŞAMLAR NETFLIX! HER NEREDE YAŞANIYOR VE KAYDEDİLİYORSA!
“Archive 81” birçok referansa boğulan haliyle yolunu veyahut üstte andığım sözle “kendini” bulamazken üstüne bir de gizem ögesini zedelemiş. Gözetlemenin verdiği huzursuzluk, arşivciliğin deforme ettiği takıntılı ve yabancılaşmış ruh hali, mistik bilgi bombardımanı, ritüeller, terapiler, göktaşları derken tadı kaçan dizide “olayları birbirine bağlama” şevkimiz kaçıyor. Kuantum teorilerine mi yüklenilecek, parapsikolojide mi yoğunlaşılacak yoksa manzara ve buluntu üzerine mi oynanacak bir türlü karar verilemeyince haliyle seyirciyi düşürüyor “Archive 81”. Tüm yolları buluşturma kolaycılığı, kurnazlığı her vakit tutmuyor!
Buna karşın atmosfer yaratabildiğini görüyoruz. Kapalı yer yüklü ilerleyen dizi geçmiş ile bağlarını Melody’nin başrolünü oynadığı kayıtlar aracılığıyla; günümüzde ise Dan’in gerçeği kavrama uğraşı üzerinden kuruyor. Esasen atmosfer yaratma noktasında iki kahramanı lakin ayırabildiği ölçüde muvaffakiyet sağlarken onları gereğince düzgün birleştiremediği, öteki bir deyişle kendi gizemini inşa edemediği için de hikayesini sakatlıyor. Atmosfer-öykü çatışmasını Amerikan dehşetinin günümüzde yöneldiği öz-biçim denemeleriyle bağdaştırmak mümkün. Biri düzgün olsa başkası olmuyor üzere bir durum kelam konusu…
İkinci dönemi beklenen “Archive 81” vakit eylemek için ülkü ancak ondan bir Reha Muhtar parlaması beklememek lazım. Bir vakitler “gerçeğe en fazla yaklaşan” anchormanimiz Muhtar olsa tahminen şöyle kederi: Her nerede yaşanıyor ve kaydediliyorsa! Düzgün akşamlar Netflix!
1. Walter Benjamin, Pasajlar, çev. Ahmet Cemal, YKY, 1993 sayfa 64
