Şekip Altunkan’ın son romanı Kurye, korona virüsü salgınıyla birlikte hayatlarımızda daha görünür olan kuryelerin ömrüne odaklanıyor. Altunkan’ın ruhsal sonları zorladığı, toplumsal problemleri odağına aldığı roman Düş Sözcükleri Yayınevi tarafından yayımlandı.
Altunkan’la edebiyat seyahatini konuştuk.
Son romanınız ‘Kurye’, geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Korona virüsü ile daha da değer kazanan kuryeleri, hangi noktalarda ele aldınız?
Aslında bu romanı pandemiden evvel yazdım, düzeltmeleri yaptıktan sonra pandeminin başlangıcında yayınevine gönderdim. Lakin salgının tesiriyle yayınlanması gecikti. 2021 yılının son aylarında yayınlandı. Sizin de belirttiğiniz üzere, Korona virüsünün yarattığı olumsuz şartlar, kuryelerin yaşantımızdaki değerini ziyadesiyle gösterdi. Bu manada kitabın yayınlanması, tabiri caizse tam denk geldi.
Pandemiden evvel de motor kuryelerin hizmet verdiği laboratuvar kesimiyle yakın bağımız vardı. Vakit zaman numune almaya gelen kuryelerle sohbet eder, onların yaşadığı sorunları dinlerdim. Her vakit hayatımızı kolaylaştıran bir iş yapmalarına rağmen, kimi bölümlerde kuryelere karşı olumsuz bir yaklaşım vardı. Birçok insan onların trafikte ve hizmetleri sırasında yaşadıkları sorunların farkında değildi. Kuryelerin hayatlarına dokunan bir kitap yazarak, hem onların yaşadığı sıkıntıları, uğraşlarını lisana getirmeyi hem de hizmet verdikleri kısımlarda oturan beşerlerle bağlarını anlatmayı amaçladım. Böylelikle ‘Kurye’ isimli kitabım doğdu.
‘ROMANLARIMIN KARAKTERLERİNİ YALNIZCA PSİKOLOJİNİN KURAMLARIYLA PAHALANDIRMAK YETERSİZ KALABİLİR’
Romanlarınızda ruhsal tahliller epeyce yoğun… Psikoloji ve edebiyat ortasında nasıl bir bağ kuruyorsunuz?
Edebiyatın kıymetli bir boyutu insan ve insan davranışları olduğu için edebiyat çalışmalarını psikolojiden bağımsız olarak düşünmek mümkün değildir. Tarih, ideoloji, sosyoloji ve psikoloji üzere alanlarla iç içe olan edebiyat, güçlü bir tabir alanı olarak lisanın kullanıldığı bir disiplindir. Psikoloji de, insan davranışlarını ve nedenlerini araştıran bir bilim kısmıdır. Edebiyat başlangıçtan itibaren insan üzerine baş yormuş, insan his ve davranışlarını lisana getirmeye çalışmıştır. Bu manada her iki disiplin de birbirleriyle bağlıdır ve karşılıklı olarak birbirlerinden faydalanırlar.
Edebi eserler insanı ve insanın iç dünyasını tüm taraflarıyla anlattığı için bir yapıtı tıpkı vakitte makul bir ruhsal durumun eseri olarak da kıymetlendirmek mümkündür. Bu manada edebiyat insanın ruhsal durumunu betimlediği için psikolojiyi takviyeler. Bu duruma en kıymetli örnek olarak Dostoyevski’nin karakterlerini verebiliriz. Bunun yanında Gustav Jung’un belirttiği üzere, psikoloji bilimi de zihinsel süreçleri keşfederek, edebiyata insanın içindekini, ruhsal kozmosunu görme yetisini sağlaması manasında değerli katkıda bulunur.
Kurye, Şekip Altunkan, 256 syf., Düş Sözcükleri, 2021.
Psikoloji biliminin edebiyata ve edebi yapıtlara yönelik çalışmalarına Sigmund Freud öncülük etmiştir. Daha sonra bu ilgi Adler, Jung, Lacan, Fromm ve Reich üzere seçkin psikoloji teorisyenleri tarafından da sürdürülmüştür. Bunun yanında Tolstoy, Dostoyevski, Virginia Woolf üzere birçok ünlü müellif, yarattıkları yapıtlarla psikolojiye katkıda bulunmuşlardır. Burada bilhassa Henry James’i zikretmek istiyorum. Edebiyat teorisine epeyce çok baş yoran James, psikolojiden şuur akışı tekniğini alarak edebiyatta kullanılmasını sağlamıştır. Bu tekniği daha sonra James Joyce ‘Ulysses’de ve Virginia Woolf ‘Mrs. Dalloway’de ustalıkla kullanmışlardır. Psikolojinin edebiyatta kullanılmasıyla ilgili daha çok sayıda enteresan örnekler verilebilir.
Tabii üstte söylediklerim edebiyatla psikoloji ortasında sıkıntısız bir bağ olduğu manasında değerlendirilmemelidir. Her iki disiplinin kendi pencerelerinden bakıldığı vakit, farklı anlayışların ortaya çıktığı görülmektedir. Bir edebiyat eleştirmeni bir yapıtı değerlendirirken, bunu psikoloji kuramının içerisine oturtturmaya çalışabilir. Pratik hayatın içinde, edebiyat dünyasında bu yaklaşıma fazlaca rastlanmaktadır. Lakin birçok psikolog, edebi yapıta ilgi ve sempati duysa bile içinde bulunduğu bilim dünyasının kurallarına nazaran değerlendirdiği vakit, bu yapıta uzak durabilir ve gerçekliği ne kadar temsil ettiğine dair kuşkuyla yaklaşabilir. Edebiyat kuramcılarının de misal formda psikolojiye yaklaşımında bu uzak duruş gözlenebilir. Yani her iki bilim dünyasının uzmanları ortasında bakış açısı manasında epey farklılık olabilir. On dokuzuncu yüzyıldan başlayıp, yirminci yüzyılda da devam eden kuramsal yaklaşımlarda müellif, şuur ve zihinsel süreçlerle ilgili çok sayıda eser üretilmiş, makale yazılmıştır. Günümüzde de bu tartışmalar devam etmektedir.
Edebiyat eleştirmeni bir yapıtı incelerken büyük ölçüde yapıtın yarattığı cihanı gerçek dünyanın âlâ bir yansıması yahut taklidi olarak ele alır, karakter ve olayların kurgusal olduğu fikrini art plana iterek bu karakterlere gerçek hayatta rastlanabilecek bireyler olarak yaklaşır. Karakterlerin ruhsal durumunu da bu niyete nazaran kıymetlendirir. Geçmişten itibaren edebiyat dünyasında bir gezinti yaptığımız vakit, birçok ünlü yapıtın karakterlerine bu bakış açısıyla yaklaşıldığı görülür. Hatta bu büyük yapıtların hayal eseri olan kurgusal karakterlerinin, beşere ve insan psikolojisine dair çok şey söylediği konusunda genel olarak bir görüş birliği vardır. Fakat bir psikolog bu karakterlere bir edebiyatçı üzere yaklaşmayabilir. Zira ona nazaran bu karakterler gerçek değildir ve bu çeşit incelemelerin bilimsel temeli zayıftır.
Burada Sigmund Freud’a atıfta bulunmak istiyorum. Psikanalizin en büyük kuramcısı olan Freud’un çok taraflı bir kişiliği vardır. Kendi uzmanlık alanı yanında, edebiyat ve sanat üzerinde de çalışmış ve yazılar kaleme almıştır. Edebiyat incelemelerinin değerli bir kısmı Freud ve sonrasındaki psikanalitik kuramlara gönderme yapılarak yazılmıştır. Hala de bu yaklaşım büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. Fakat çağdaş psikoloji ve psikiyatri biliminde Freud’un savlarının ne kadar hakikat ve metotlarının ne kadar bilimsel olduğuyla ilgili önemli tartışmalar mevcuttur. Alışılmış günümüzde psikoloji biliminde de giderek artan seviyede ölçülebilir istatistiksel metotlar kullanılması, hatta beynin magnetik rezonans usulüyle incelenerek çıkarımlar yapılması nedeniyle, beşere ait düşünsel temellerden uzaklaşıldığı manasında tenkitler getirilmektedir. Bu bahis, edebiyat kuramcıları ortasında tartışılmakta ve değişik yaklaşımlar önerilmektedir. Psikoloji ve edebiyat ilgisi, geçmişte olduğu üzere günümüzde de daha uzun bir mühlet tartışılacak üzere görünmektedir.
Başta ‘Kurye’ olmak üzere, romanlarımın karakterlerini yalnızca psikolojinin ve psikanalizin kuramları çerçevesinde pahalandırmak yetersiz kalabilir. Kuşkusuz karakterlerimin ruhsal durumlarını ve davranışlarını anlatırken, her müellif üzere bu kuramlardan etkilenmem çok doğaldır. Bunun yanında edebi yapıtların ruhsal tahlilleri yapılırken, okur odaklı değerlendirilmelerin daha bilimsel bir yaklaşım olduğuna inanmaktayım. Son vakitlerde psikoloji bilimiyle iş birliğine çok açık olan bu yaklaşımın daha objektif ve bilimsel olduğu konusunda edebiyat kuramcıları ortasında bir görüş gelişmektedir. Benim romanlarımın ruhsal tahlilleri yapılırken, bilişsel bilimlerin kuralları yanında, okur odaklı istikametinin de değerlendirmeye alınmasının gerçek bir yaklaşım olduğunu düşünmekteyim. Karakterlerimin ruhsal durumlarını, insani davranışlarının birçoklarını günlük hayattan izlenimlerle kurguladığım için okur karakterleri benimsemekte, kurguda hem kendisinin hem de etrafında gördüğü, duyduğu şahısların yansımasını görmektedir.
Uzun yıllardır tıp doktorluğu yapıyorsunuz ve romanlarınızda hekim karakterler görüyoruz. Tıp eğitimi, edebiyat seyahatinizi nasıl etkiledi?
Sizin de belirttiğiniz üzere, ‘Dağdaki Ateş’, ‘Sümbül Kokulu Parfüm’ ve ‘Umut Asla Tükenmez’ isimli romanlarımda ana karakterlerin kimileri tabiplerden oluşuyor. ‘Büyük Yeşil’ ve ‘Kurye’ isimli romanlarımda ise ana karakterler tabip değil, yeniden de yan karakterlerde tabipler var. İçinde bulunduğum, düzgün bildiğim bir meslek kümesi olduğu için başlangıç romanlarımda tabip karakterler kullanmayı dilek ettim. Bunun yanında romanlarımda toplumun çeşitli meslek bölümlerine de yer vermeye çalıştım. Son vakitlerde yazdığım kitaplarda karakterlerin meslek seçimini, kurguya uygun bir halde yapmaya ihtimam gösteriyorum.
Aslında edebiyat seyahatimi tıp eğitiminden çok, meslek hayatım daha çok etkiledi. Bildiğiniz üzere, doktorluk, halkın içinde yapılan, bireyin problemleri yanında, toplumun meselelerine da en yakından şahit olunan bir meslek kümesidir. İnsanların sıhhat problemlerini tedavi ederken içinde bulundukları toplumsal, ruhsal, ekonomik sıkıntılarına da ister istemez şahit oluyorsunuz ve etkileniyorsunuz. Edebiyat seyahatimde mesleğimden kıymetli ölçüde etkilendiğimi burada belirtmek istiyorum.
‘EDEBİYAT, SİYASETİN KABUL ETMEDİĞİ BİREYLERİN SESİ OLUR’
‘Dağdaki Ateş’ romanınız politik göndermeler içeriyordu. ‘Kurye’de de bunu görüyoruz. Siyaset ile edebiyat ilgisine dair ne söylersiniz?
Bu soruya ideolojilerin, politik olayların edebiyata ve edebiyat cinslerine tesirinden çok, genel manada yanıt vermek istiyorum. Siyaset ve hayat iç içedir, birbirinden ayrılamazlar. Hiç kimsenin ben politikayı sevmiyorum deme lüksü yoktur zira bu kelam gerçekçi değildir. İnsan hayli siyaset da olacaktır. Geniş manada düşünürsek, siyaset toplumu meydana getiren bireylerin hizmetinde olduğunu daima sav eder. Fakat siyasette birey, bir bütünün modülü olmakla mana kazanır. Bu bütünün, yani bireyin oluşturduğu ve içinde bulunduğu toplumun büyüklüğüne nazaran birey siyaset açısından manalıdır. Zira bu halde toplumun büyüklüğü ve çeşitliliği arttıkça siyaseti etkileme gücü de artar. Yani, siyasetçi, bireylerin oluşturduğu topluma bütünüyle bakar, halini ona nazaran belirler. Bir edebiyat yapıtı ise tabiatı gereği tek bir şuur tarafından yaratılır. Edebiyatın öznesini de birey oluşturur. Müellifler, yapıtlarında her çeşitten insanı tasvir etmeye çalışırlar.
Edebiyat, insanlığı tüm çeşitliliğiyle tasvir etmeye çalışır. Edebiyat ve müellifler toplumun kıyısındaki insanları, uyumsuzları anlatmayı sever. Okurlar da kendi seslerinden farklı seslerle konuşsalar da, bu insanların kendi isimlerine nazaran konuştuklarını düşünerek, onların farklı seslerini severek okurlar. İşte bu manada bireye odaklanan edebiyatı, siyasetten daha fazlasını duyan, lisana getiren bir kulak üzere kıymetlendirmek gerekmektedir. Siyaset kalabalıkların sesini dinler. Bu büyük ses, ferdî sesi bastırır. Edebiyat ise bireyin sesine kulak verir, onu lisana getirmeye çalışır. Edebiyat, siyasetin kabul etmediği, görmeye tenezzül etmediği bireylere isim verir, onların sesi olur.
Dağdaki Ateş, Şekip Altunkan, Düş Sözcükleri, 2018.
Edebiyat, siyasetten daha büyük bir algı inceliğine sahiptir. Italo Calvino’nun dediği üzere, “Edebiyat, siyasetin hassas olduğu toplumsal gücün ve çeşitliliğin ötesini algılayan bir göz üzeredir.” Siyasette dünyayı siyah ve beyaz olarak algılama eğilimi fazladır, gri renk azdır. Ya bizdendir ya da ötekinden ikilemi siyasete taraf verir. Gerçek edebiyat ise insan gerçekliğini tüm karmaşıklığıyla algılamaya ve lisana getirmeye çalışır. Ayrıyeten edebiyat, siyasetin gözden kaçırabileceği belirsizlikleri ve nüansları vurgulayarak politik sorunları zenginleştirir, aydınlatır. Edebiyat etik hareket için gerekli olan duygusal dürtüyü harekete geçirir, münasebetiyle değişimi mecburî kılan karakteriyle dışlananları temsil ettiğinden ötürü siyasete taraf verir. Bu manada da gerçek siyaset oluşturmak için edebiyat çok gereklidir.
Edebiyat, siyasetin bozma eğiliminde olduğu lisanı de korur, geliştirir, zenginleştirir. Siyasetin gerçekliği örtme emelindeki lisanını gerçekliği olduğu üzere anlatarak geriye iter. Edebiyat bizi siyasetin basmakalıp kelamlarından, içi boşaltılmış tabirlerinden uzaklaştırarak lisan aracılığıyla taze bir bakış açısı sunar, dünyayı yeni bir yolla görmemizi sağlar. Edebiyatın gerçeği sadık bir halde tasvir eden lisanı, siyasetçilerin kullanabilecekleri palavraların üzerini sıyırır, onları gizlemeyi umdukları hareketlerinden sorumlu olmaya zorlar. Edebiyat, fikrin bağımsızlığını, zihnin canlılığını vurgulayarak demokrasinin devamında da kilit bir rol oynar. Geçmişte burjuva toplumunun oluşturduğu ideolojik çarpıtmalardan ötürü, sanattan olduğu üzere edebiyattan da siyaset kovulmaya çalışıldı. On dokuzuncu yüzyılda görünen bu durum uzun müddetli olmadı zira toplumun içinde siyaset olanca şiddetiyle vardı. Bu türlü olunca da toplumun içinden çıkan muharrirlerin bilinçaltını etkileyen politik olaylar, yapıtlarında tüm özellikleriyle yansımaya başladı.
Edebiyat ortak insanlık hissini genişletir. Yani edebiyat hem muharrir hem de okur tarafından tek başına bir empati aksiyonudur. Bu biçimde ortak insanlık hissini besleyen edebiyat, dünyayla münasebet kurma dileğimizi artırır. Bu manada da hakikat siyaset üretmek için, edebiyat yapan bir fonksiyon görür.
Edebiyat tipleri ve siyasete ait çok sayıda örnek verilebilir. Üstte özetlediğim bilgiler ışığında, başta ‘Kurye’ olmak üzere benim romanlarımda dışlanan, sistem tarafından ezilen, toplum tarafından ötekileştirilen beşerler güçlü bir halde yer almakta, bu manada da didaktik olmayan politik iletiler verilmektedir. İçinde bulunulan toplumun bireyi ezen politik yönelimleri de romanlarıma yansımaktadır.
‘EDEBİYAT, DIŞLANANLARI HAREKETE GEÇİREBİLİR’
‘Kurye’de fizikî anormalliğiyle dikkat çeken başkahraman birebir vakitte umutkâr tutumuyla da dikkat çekiyor. Sizce daha yaşanılabilir bir dünya mümkün mü? Edebiyat bunu başarabilir mi?
Umutkâr olmak, her ne kadar optimist bir özellik taşısa da içerdiği mana bakımından önemli problemlerin varlığını da gösterebilir. Zira kişi sorun yaşıyorsa umut besleyebilir. Bu manada romanlarımda gereken yerlerde karakterlerimin umutkâr hal almasını şuurlu olarak tercih ettim.
İnsanlık yüzyıllardan beri daha yaşanabilir bir dünya için uğraş etti ve hala de etmektedir. Alışılmış bu uğraş tekdüze olmamış, inişli çıkışlarla yürümüştür. Ancak ben yeniden de bu hususta optimist olmak istiyorum. Zira irtibat teknolojisindeki muazzam gelişme, beşerler ortasındaki olumlu etkileşimi artırarak gelecek nesillerin daha güzel bir dünyada yaşamalarını sağlayacağına inanıyorum. Edebiyat, daha yaşanabilir dünya oluşmasına kıymetli katkılarda bulunan bir disiplindir. Bunu da büyük ölçüde politikayı etkileyerek yapar. Bu fikrimi birkaç örnekle açıklamak istiyorum. Üstteki soruya verdiğim karşılıkta anlattığım üzere, dışlananları anlatan edebiyat, birtakım ülkelerde büyük politik değişimlerin oluşmasın katkıda bulunmuştur. Hepimiz ‘Tom Amca’nın Kulübesi’ romanını biliriz. Bu roman sessizce acı çeken milyonlarca kölenin problemlerini lisana getirmiştir. Vaktinde Amerika ve İngiltere’de çok sayıda satan bu roman, siyasetten dışlananların edebiyatta nasıl temsil edildiğini gösteren hoş bir örnektir. Köleliğin kaldırılması çabasına kıymetli katkıda bulunmuştur. Daha sonra yasal olarak kaldırılan köleliğe karşın devam eden ırk ayrımcılığını Amerika’nın birçok ünlü müellifi yapıtlarında lisana getirerek, Amerikan demokrasisinin gelişmesine kıymetli katkıda bulunmuşlardır.
Edebiyat insanca bir yaygara, mümkün olduğu kadar büyük bir gürültüyle şikâyet yaparak siyasetin sessizliğini deler. Siyasetçilerin duymamayı tercih ettikleri, yokmuş üzere davrandıkları bireylerin, “Buradayım, ben de kıymetliyim, benimle hesaplaşmak zorundasın,” formundaki haykırışına yer verir. Ayrıyeten edebiyat, siyasetin soyutlama eğiliminde olduğu problemleri somutlayarak siyasetçilerin önlerine getirir. Edebiyat siyasi broşürlerin, gazete makalelerinin yapamadığı kıymetli bir şeyi yapabilir: Dışlananları harekete geçirebilir. Kitleler tarafından muhakkak meçhul kavranan savaş, yoksulluk, etraf problemleri, bayan şiddeti üzere çok sayıda kavramı somutlayarak insani sonuçları hakkında güçlü bildiriler verir. Tekrar bu bahiste beni derinden etkileyen bir kitap olan Joseph Conrad’ın ‘Karanlığın Yüreği’ isimli romanını anmak istiyorum. Her ne kadar birtakım Afrikalı edebiyat insanları bu kitabın ırkçı iletiler içerdiğini ileri sürseler de-ki bana nazaran gerçek bir itiraz değildir-yayınlandığı tarihlerde Kongo’daki Kral Leopold’un cani rejimine karşı yürütülen kampanyaya ivme kazandırmıştır. Tekrar Charles Dickens, başta Oliver Twist olmak üzere, yapıtlarıyla İngiliz kamuoyunda Victoria periyodundaki yoksulluğa karşı büyük reaksiyon oluşmasını sağlamıştır.
Burada insanın aklına şu soru gelebilir: Bilhassa yirminci yüzyılda savaş aksisi çok sayıda eser yayınlanmasına rağmen, savaşlar niçin önlenemiyor? Bu soruya karşılık vermek epey güçtür. Zira savaşların, çoğumuza anlamsız gelen çok sayıda nedeni vardır. Yeniden de edebiyat birtakım savaşların önlenmesinde yahut kısa sürmesinde tesirli olmuştur. Amerika’nın Vietnam’a müdahalesini buna örnek vermek istiyorum. Amerika’da yayınlanan ve savaşın berbat yüzünü gösteren, onu kınayan eserler, müdahaleye son verilmesine değerli katkıda bulunmuşlardır.
Edebi yapıtların toplumları harekete geçirme gücü apansızın olmaz, yavaş yavaş, muhakkak tesirlerle toplumu dönüştürür, daha yaşanabilir dünya oluşmasına katkı sağlar. Bu nedenle bıkmadan usanmadan insanlık meselelerini lisana getirmenin, dışlananların sesi olmaya devam eden eserler yaratmanın edebiyatçıların en kıymetli misyonları olması gerektiğine inanıyorum. Savaş tamtamlarının var gücüyle çaldığı bugünlerde edebiyatçılar barışın sesi olmalı, bu bahiste eserler vermelidirler.
‘Kurye’de bir apartmanda yaşayan beşerler üzerinden ülke panoraması çıkarıyorsunuz. Apartman metaforu hayli ağır kullanılır. Sizin için bu ‘apartman’ ne manaya geliyor?
Genel olarak, edebi bir araç olarak kullanılan metafor, görünüşte farklı olan iki şey ortasında direkt bir karşılaştırma yaratmanın bir aracı olarak fonksiyon görür. Bu sayede birbirini aydınlatan ve her ikisinin manasını derinleştiren iki farklı varlık yahut fikir ortasında bir münasebet oluşturur. Yerinde kullanılan metafor, yapıtı zenginleştirir, okuyucular için olumlu manada tesirli olur. Metafor edebiyatta çok kullanılır, bu açıdan şairler ve müellifler için vazgeçilmez bir kelam sanatıdır. Çok sayıda ünlü romancı ve şair, metaforu yerinde kullanarak yapıtlarını zenginleştirmişlerdir.
Sizin de söylediğiniz üzere hem dünya hem de Türk edebiyatında apartman metaforunun kullanıldığı örnekler vardır. Benim kitabım olan ‘Kurye’de apartman dışında metni zenginleştiren birkaç metafor daha kullandım. Apartmanı, kent yaşantısında bireylerin hayat alanlarının bir ortaya geldiği küçük bir kompleks olarak düşünmek lazım. Birtakım muharrirler apartmanı kullanırken içinde bulundukları toplumun, hatta ülkenin aynası olarak görürler. Ben apartmanı bu türlü bir hedef güderek kullanmadım. Apartmanda yaşamakta olan dışlananların, marjinal olanların ana karakter olan kuryeyle münasebetlerini lisana getirerek hislerini, dünyaya bakış açılarını, meselelerini yansıtmaya çalıştım.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Edebiyat faaliyetimi mesleğimden artırdığım vakitlerde sürdürmeye çalışıyorum. Bir kitabım tamamlandı, yayınevinde editoryal incelemede. Bu yıl içinde yayınlanacağını düşünüyorum. Ayrıyeten yeniden tamamlamak üzere olduğum, kısmen polisiye niteliğinde olan bir kitabım daha var. Bu yıl içinde tamamlarım. Bu kitaplar dışında kurgusunu planladığım, notlar aldığım, doküman topladığım roman projelerim de var. Vaktimin elverdiği ölçüde onları da hayata geçirmeye çalışacağım.
