Ensar Yılmaz*
Bir evvelki yazımda Türkiye’nin yeni bir kalkınma/büyüme modeline muhtaçlığı olduğunu belirtmiştim. Bu talebi kısmen de olsa son günlerde iktisat programlarını açıklamaya başlayan siyasi partilerde de görüyoruz. Kimileri makro istikrarsızlığın yarattığı olumsuz tesirden ötürü hala istikrar siyasetlerine yük verse de, AKP’nin birinci istikrar periyodunu de eleştirerek ülkenin daha sistematik ve uzun periyotlu programlara muhtaçlığı olduğunu belirtmek durumunda kaldılar. Uzun müddettir “planlama” kavramının siyasette bu kadar ağır kullanıldığına şahit olmadığımı belirtmeliyim. Örneğin, gördüğüm kadarıyla üç siyasi partide planlama kavramı öne çıkıyor: CHP (stratejik planlama teşkilatı kurulacağı tabir edildi), Âlâ Parti (ekonomi programlarında planlama ve kalkınma kavramı çok sık kullanılıyor), Deva Partisi (diğerlerine nazaran planlamaya daha az vurgu yapsa da, parti lideri planlama teşkilatının kaldırılmasının güzel olmadığını söyledi). Bu yazımda daha çok piyasanın yarattığı sıkıntılar ve devletin var olma rasyonalitesinin gerekliliği üzerinde durdum. Bahis biraz uzun olduğu için devlete büsbütün tartı veremedim, bu yüzden bir sonraki yazımı yalnızca devlet konusuna ayırmak istiyorum.
ÖZGÜRLÜK, GELİR EŞİTSİZLİĞİ VE PİYASA
Liberal düşünürlerin özgürlüğe vurgu yapmasını çok bedelli buluyorum. Bence de bir politik sistemin temel gayesi insanın kendisini gerçekleştirme imkânlarını artırmak olmalıdır. Ama özgürlük yalnızca negatif özgürlük değildir, yani insanların yalnızca zordan azade olma durumu değildir. Özgürlük bunu aşan bir durumdur. Özgürlük insanın kendini gerçekleştirmenin fiili imkânlarına sahip olduğunda lakin ortaya çıkabilir. Bu da olumlu özgürlüktür. Bu yanıyla, özgürlüğün somut ve fiili bir yanı vardır. Adam Smith yahut John Rawls’in söz ettiği üzere, özgürlük bireyin toplumda onurlu bir ömür sürme imkânı bulmasıdır.
Serbest piyasa kapitalizminin insan özgürlüğünü en fazla geliştiren toplumsal bir tertip olduğu sıklıkla tabir edilir. Buna nazaran, daha fazla devletin daha fazla bürokrasi manasına geldiği, bunun da daha az özgürlük olduğu tez edilir. Ancak kapitalizmin fiili özgürlüğe verdiği paha, onun iktisadi gücü temerküz etme seviyesinde aranmalıdır. İktisadi bağlantıların her alanında güç vardır, gücün negatif tarafını yalnızca getirip devlete yıkmanın mantığında büyük oranda negatif özgürlük ve güvenlik telaşı vardır. Liberallerin, piyasanın yarattığı iktisadi gücü ve uzantısı öbür güçleri (politikayı yönlendirme gücü gibi) devlet gücüne tercih etmesinde önemli bir çelişki vardır. Meğer kapitalizmde iktisadi güçler ortasındaki ara fiili özgürlükler arasının farklılaşma kaynağıdır. Bu güç emperyaldir ve hayatın her alanında kendini gösterir. Firma gücünü hem emek üzerinde hem tüketici üzerinde gösterir. Emekle asimetrik bir güç bağı kurarken, tüketiciyi yönlendirme araçlarına sahiptir. Bu yanıyla, işçilerin ve tüketicilerin refahları büyük oranda firmaların tercihleri tarafından şekillenir.
İktisat literatüründe birey kendi yararını tanımlamak konusunda hayli bilgi sahibi olarak tanımlanır. Bu birçok alanda hakikat olsa da her vakit yanlışsız değildir. İnsanların iktisadi imkânları birden fazla vakit hem bilgi seviyesini hem de vakit ufkunu belirler. Bu da bizi iktisatta çok sıklıkla kullandığımız “erdem malları” (merit goods) kavramının alanına yönlendirir. Bu mallar tüketim anında yararını takdir edemediğimiz mallardır. Genelde kısa devir yararı uzun devir yararından daha küçüktür, ancak uzun devir yararı dikkate alınmaz. Örneğin, eğitim konusunda bu çok net olarak görülür. Fakir beşerler için bugün çalışmak okula gitmekten daha avantajlı üzere görülür zira bugün çalışmanın getirisi ve eğitimin finansman maliyeti yarının eğitim getirisinden daha fazla görülür. Bu durumda beşerler kısa devirli düşünmeye zorlanırlar ve bu birden fazla vakit özgür bir seçim değildir. Ancak devlet buna dâhil olur ve eğitimi muhakkak bir yaş seviyesine kadar mecburî hale getirir. Sıhhat da böyledir. Örneğin mecburî aşılama olmasa yahut temel hizmetler devlet tarafından ucuz verilmese, birçok insan bugün aldığı sıhhat hizmetinin altında hizmet alır. Çok sayıda insan zarurî toplumsal sigortanın olmaması durumunda emekliliğini düşünerek bugün tasarruf yapmayacaktır. Bu tıp fazilet mallarından faydalanmak tıpkı vakitte toplumsal faydayı da artırır. Eğitimli ve sağlıklı insanların birçok açıdan müspet dışsallığı yüksektir. Başka yandan, beşerler ömürleri boyunca birçok şeye istekleri dışında dâhil olurlar. Örneğin, böbreklerini satmak durumunda kalan yahut tefeci faizinden borçlanma durumunda kalan beşerler vardır. Her iki durum da onları buna zorlayan biri yoksa da bu özgür bir tercih değildir, zoraki münasebetlerdir. Bunların devletçe yasaklanmış olması piyasaya bırakılmasından çok daha uygun bir durumdur. Yahut rüşvet yasaklanmamış olsa kimi insanların kamu hizmetlerden daha fazla yararlanacağı açıktır. Engelli insanlara dışarıda dolaşabileceklerini söylemek onları özgür kılmaz, bunun maliyetini üstlenmek gerekir, o da yolların buna nazaran devlet tarafından planlanmasıdır.
Birçok insan istatistiksel metotlarla özgürlük ve büyüme/refah ortasında olumlu bir münasebet olduğunu göstermeye çalışır. Buna nazaran, ülkelerin güçlü olmasının sebebinin bireyi özgür kılan piyasa ve politik kurumların varlığı olduğu belirtilir. Ama bu argüman birçok açıdan sıkıntılıdır: (i) her şeyden evvel süreç ile sonuç tıpkı şeylermiş üzere sunulur. Günümüzde bilhassa Batılı ülkelerde insanların daha özgür olmaları karmaşık tarihî bir sürecin sonucunda varılan bir istikrardır ve bu çatışmalı güç alakaları ile tesis edilmiştir. Tarihî olarak özgürlük, sistemin sunduğu bir imkân değildir, politik ünitelerin, coğrafyanın, iktisadi muvaffakiyetin ve son 100-200 yıldır da çeşitli toplumsal kümelerin (emekçiler, bayanlar, azınlıkların) gayretlerinin bir eseridir. Bu yüzden, beşerler özgür oldukları için müreffeh demek epeyce sığ bir argümandır, süreci ihmal eder. Dünya genelinde Büyük Bunalım’ın ve daha sonra Soğuk Savaş periyodu rekabetinin neden olduğu refah devleti uygulamaları, insanların refahını önemli manada güzelleştirmiştir. Bu da birçok vakit devlet uygulamaları yoluyla gelmiş bir refahtır. Vakitle toplum da güçlenmiştir. Bu da devlete karşı muhakkak bir sivili alanın ortaya çıkmasına neden olmuştur. (ii) aşağıda söz edeceğim üzere, yüksek seviyede eşitsizlik altında beşerler argüman edildiği kadar da özgür değildir. Yaratılan refahın paylaşımındaki adaletsizlik insanları toplumsal ve iktisadi olarak ayrıştırmaktadır. Bu, güçlü Batılı ülkeler için de geçerlidir. Ülke refah seviyesi ile onun paylaşımı birçok vakit birbirine karıştırılmaktadır. (iii) gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkelerin özgürleşme sürecinde katlandıkları bedelleri ödemek zorunda değildir. Beşerler, jenerasyonlar uzunluğu sürecek “nasiplenme” (trickle down) sürecinde, terli sırtlarına düşecek bir damla suyla ferahlamayı beklemek zorunda değiller. Bu süreç, planlama, kamusal iştirak, mülkiyet çeşitlendirmesi, toplumsal dayanışma yoluyla ilerleyebilir ve bu imkânlar insanları gerçek manada daha özgür kılabilir. (iv) özgürlükten refaha giden yaklaşım, Doğu Asya ülkelerinde olan biteni açıklayamaz. Orada yavaş da olsa ilerleyen özgürlüğün nedeni refahtır, özgürlük değildir.
Kuznets eğrisi bize kapitalizmde eşitsizliğin evvel artacağına, ancak sonra vakitle daha yüksek gelir seviyelerinde düşeceğine dair bir projeksiyon sunar. Bu da kapitalizmin işleyiş sistemine dönük doğal bir eğilim olarak tanımlanır. Bu eğride tabir edilen optimistlik birden fazla iktisatçı ve siyasetçinin kılavuzu oldu ve nasiplenme (trickle down) kavramının da temelini oluşturur. Yani kapitalizmin içinde barındırdığı düzeltici sistemlerle eşitsizliğin azalacağı söz edildi. Ama tahlilin içerdiği kısa periyot (1913-1948) zenginlerin servetinin önemli manada savaşlar, krizler ve yüksek vergilerle azaldığı bir periyottur. S. Kuznets’in kendisi de bu eğilime ve veriye kuşkusunu belirtir. T. Piketty de bu vakit diliminde gelir eşitsizliğindeki düzelmenin bir istisna olduğunu ve kapitalizmin tabiatı gereği eşitsizlik yarattığını belirtir. Gerçekten 1980’lerden sonraki liberal siyasetlerle birlikte, daha evvelki devirleri de aşan bir eşitsizlikle karşı karşıyayız. Oxfam verisi bu can sıkıcı resmi göstermektedir. Yalnızca 2018’de 1990 milyarderin özel serveti yaklaşık 900 milyar artarken, dünya nüfusunun yarısının serveti (yaklaşık 4 milyar insan) yüzde 11 oranında düşmüştür. Dünyanın 26 en varlıklı beşerinin serveti dünya nüfusunun yarısının toplam servetine eşittir. Bu sayı 2017’de 43 kişiydi.
Piyasa istikrarında beşerler pekâlâ hiçbir geliri olmadan açlıktan ölebilirler. Piyasanın bunu ahlak-dışı görme niteliği yoktur, bu cins sonuçlara karşı nötrdür. Lakin birden fazla insan bu türlü bir dengeyi ahlaken kabul etmez. Bu aslında, piyasanın ahlaki olanla gerginliğini göstermesi açısından kıymetlidir. Pastadan her seferinde daha fazla hisse alan kapitalistler, kapitalist sistemin düşmanına dönüşürler. Kapitalizmi kapitalistlerden kurtarmak için piyasa dışında “yeniden dağıtımcı” bir kuruma, yani devlete, muhtaçlık vardır. Bu da aktif ve adil bir vergilendirme sistemi gerektirir. Lakin burada karşımıza, vergilerin sermaye birikim sürecini sekteye uğratma potansiyeli taşıdığı itirazı çıkar. Yüksek vergilerin insanların çalışma isteklerini kıracağı, yatırımları azaltacağı ve büyümeyi negatif etkileyeceği ve hatta bunun da daha az vergi toplanması ile sonuçlanacağı söz edilir.
Fakat bunun çok yanlışsız olmadığını hem ülke örneklerinden hem insan hayatının temel motivasyonlarından hareketle gösterebiliriz. Örneğin, Nordik ülkelerinde ve hatta kıta Avrupası ülkelerinde eşitlikçi tekrar dağıtıma imkân veren yüksek vergilerin daha sağlıklı büyümeye takviye verdiği görülmektedir. Çoğumuz bugünkü halleri ile Nordik ülkelerin daima adil toplumlar olduğunu düşünür. Meğer 1930’lara kadar Avrupa’nın en eşitsiz toplumlarından biriydiler. Bu ülkelerin günümüzde daha eşitlikçi bir yapı kazanmalarının kaynağında, büyük oranda refah devleti uygulamaları vardır ve bunu da yaklaşık 1930’ların ortasından 2007’de kadar iktidarda kalan toplumsal demokrat parti uygulamalarına borçludur. Yani önemli manada devletin müdahaleleri ile bugüne gelindi. Öbür bir örnek, Batı ülkelerinde 1950-1980 periyodu, ortalama marjinal vergi oranı yüzde 70’in üstünde olmasına karşın en fazla büyümenin sağlandığı devir olmuştur.
Diğer yandan, yüksek gelir/servet vergilerinin insanların çalışma yahut yatırım isteklerini azaltacağını gösteren önemli bulgular da yoktur. Laffer eğrisinde söz edildiği üzere yüksek vergilerin toplanan vergileri azalttığı niyeti gerçeği yanlış sunmaktadır. Olağan gelirli insanların vergilerinin artırılması elbette üretme motivasyonlarını olumsuz tesirler. Lakin burada söylenmek istenen yüksek gelirli insanların daha yüksek vergilendirilmesidir. Bu manada Laffer eğrisi, motamot Kuznets eğrisinde olduğu üzere, gerçeği eksik göstermekte ve zenginlerin vergilerini düşürmenin bir münasebeti olarak kullanılmaktadır. Yüksek mevkide bulunan ve 10 milyon dolar kazanan bir yöneticinin, 1 milyon dolar kazanan bir yöneticiden yüksek vergilendirilmeden ötürü daha az çalışması için bir neden yoktur. Bu gelir seviyesinde, beşerler için içsel motivasyon (yönetme gücü yahut statü gibi) dışsal motivasyondan (para, maddi getiri) daha fazla rol oynar. Bu cins yüksek çıkarlı insanlardan alınacak yüksek vergiler bu motivasyonu kırmaz. Tıpkı durum, örneğin, futbolcular için de geçerlidir. Gelirleri milyonlarca dolar olan futbolculara daha yüksek bir vergi koyduğunuzda daha az istekle mi oynarlar? Avrupa ülkelerinde futbolculara daha yüksek vergi uygulanıyor, bizimkilerden daha berbat mü koşuyorlar? Tam bilakis bu durum performanslarını etkilemediği üzere, futbolun tüm bileşenlerinin de katkısı ile (seyirci, kurallar, hakemler) daha âlâ oynandığını da görüyoruz. Dahası, çok yüksek gelirli insanların vakitle benlik krizleri yaşadıklarına ve daha fazla harcama eğilimine girdiklerini görüyoruz. Jeff Bezos’un harika lüks yatını ve uzaya gitmesini yahut futbolcuların bitmek bilmeyen partilerini bu manada görmek gerekir. Bu yüzden, daha güçlü insanlardan vergi yoluyla transfer yapmak piyasa sistemini daha sağlıklı kılacağı üzere, toplumsal dayanışma hissini da artıracaktır.
Şirketler daima olarak vergilerden kaçınma/kaçırma eğilimi gösterirler. Bunu da daha çok muhasebe hileleri, istisnalar yahut vergi cennetleri uygulamaları ile yaparlar. Bu durum, kamu bütçe sorunlarının de kaynağıdır ve kamu hizmetinin seviyesini ve niteliğini belirler. Yapılan bir çalışmaya nazaran, ABD’de en varlıklı 400 kişi öteki tüm kategori vergi mükelleflerinden oransal olarak daha az vergi vermektedir. 1950’de en zenginlerin gelir vergisi oranının yüzde 70 olduğunu, 1980’de bunun yüzde 47’ye düştüğünü ve bugünlerde yaklaşık yüzde 25’lere indiğini görebiliriz. Halbuki nüfusun en yoksul yüzde 20’si, gelirlerinin yüzde 24’ini vergi olarak vermektedir. Oxfam’a nazaran Brezilya’da nüfusun en güçlü yüzde 10’u gelirlerinin yüzde 21’ini vergi olarak verirken, en yoksul yüzde 10 gelirlerinin yüzde 32’sini vermektedirler. İngiltere’de bu oran yüzde 34’e yüzde 49’dur. Milyarder W. Buffet, oransal olarak sekreterinden daha az vergi vermesini saçma olarak nitelemişti. Maalesef, siyasetin iç dinamikleri vergi artırımı üzere mevzuları kriz olmadan çözememektedir. Örneğin, 1930’larda vergilerin artırılması yahut toplumsal hizmetlerin artması lakin Büyük Buhran ile birlikte mümkün olmuştu.
Ülkelerin birçoklarında harcamalar oransal olarak değişmese bile kamusal hizmetlerin niteliğinde önemli bir düşme kelam mevzusudur. Birçok ülkede kamu memurlarının sayısı azaldığı üzere, daha yaşlı bir kesim haline gelmekteler. Buradan hareketle, kamu hizmetlerinin güzel olmamasını kamu memurlarının beceriksizliğine ve bürokrasinin hantallığına bağlamak haksızlıktır. ABD ve birçok Batılı ülkede kamuya ilişkin lise, hastane, köprü ve taşıma araçlarının hali perişandır. Bu gelişmelerin temelinde, devletin kamu yatırımlarından geri çekilmesi ve neredeyse her şeyin piyasaya havale edilmesi yatar. Sorun burada, hizmetlerin özel bölüm tarafından verilmesi değil, kamunun birçok açıdan daha uygun verebileceği hizmetlerden çekilmesi yahut bunları daha berbat sunmak zorunda kalmasıdır. ABD Lideri J. Biden’ın büyük inşa programı yıllarca ihmal edilen kamu hizmetlerinin uygunlaştırılması için hayli değerlidir. Burada şunu da belirtmek isterim; Türkiye’de, şimdilerde hayli değişse de, 2000’li yıllardan itibaren imtihanla memur alımlarının kamusal hizmet kalitesini çok süratli bir halde yükselttiğine şahit olduk. Bu da bize bürokrasi aktifliğinin, onu nasıl kurduğumuzla çok bağlı olduğunu göstermektedir. Weberyen manada rasyonel, faal bir bürokrasi, birden fazla hizmetin hem daha ucuz hem daha nitelikli olmasına imkân verebilir.
Emek piyasaları hem eşitsizliğin hem de mutsuzluğun ortaya çıktığı en değerli alanlardan biridir. Bu yüzden, emek piyasalarındaki eğilimleri uygun gözlemek gerekir. Buralarda merkezi olmayan süreç ve kararların olumsuz yaygın sonuçları kelam mevzusudur. Dünya genelinde emek piyasalarında gözlemlenen değerli bir kadro eğilimleri şöyle sıralamak mümkündür: (i) artık daha az istihdam yaratılıyor (ii) fiyatlar durağanlaşıyor ve bu 1980’lerden bu yana emeğin üretimden aldığı hissenin azalmasında da görülüyor (ii) işsizlikten geri dönüşler çok daha fazla vakit alıyor, yani işsiz kalma mühletleri artıyor (iv) işgücüne iştirak oranı düşüyor (v) meslek polarizasyonu artıyor, yani orta kademe işlerde önemli azalma var (vi) emek ve sermaye ayrışması daha da derinleşiyor ve (vii) garantili iş mukaveleleri yerini yarı vakitli, gönülsüz ve iş güvenliği olmayan kontratlara bırakıyor. Avrupa Komitesine nazaran, Kuzey Avrupa’da yarı-zamanlı işlerin yaklaşık yüzde 15-20’si gönülsüz, Güney Avrupa’da bu oran yaklaşık yüzde 50 düzeyindedir
Tüm bu gelişmeler, çalışanları önümüzdeki periyotlarda çok daha güç şartlar beklediğini göstermektedir. Bilhassa otomasyonun/robotların önümüzdeki periyotlarda emeği daha fazla tehdit edeceği açıktır. Emeği tehdit şey aslında tüm iktisadi sistemi tehdit eder. Personellerin sanayi üretiminde örgütlenmeleri daha kolayken, şimdiki üretim biçimlerinde örgütlenmeleri daha zordur. Örgütlenme ve alakayı sürdürme yeri da daralmaktadır. Tüm bu merkezi olmayan eğilimlere merkezi müdahale etmek gerektiği çok açıktır. Müdahale araç seti devletin elindedir ve bunun imkânları tartışılmalıdır.
Tüm bu gelişmeler dünya genelinde insan refahının aleyhine seyretmektedir. 1970-80’lerde başlayan ve Amerika modeline nazaran bile daha radikal olan Şili modeli, 2019’daki önemli politik ayaklanmalarla tıkandı. Bu vakit zarfında her şey özelleştirildi: su, elektrik, ulaştırma, sıhhat, üniversiteler, okullar ve ormanlar. Sonuçta, yaşama maliyeti beşerler için çekilmez oldu. Beşerler yıllarca açlık seviyesinde yaşadılar. Buna karşın, Şili iktisadının sağlıklı büyüdüğü algısı yaratıldı. Lakin büyüyen yalnızca güçlü bir azınlığın geliriydi, halk önemli manada yoksullaştı. En varlıklı yüzde 10 toplam servetin yüzde 60’ını almaktadır. Süreç, 2021 yılında daha radikal bir sol partinin iktidara gelmesi ile sonuçlandı. Şili örneği şu gerçeği bir defa daha teyit etti: Bir ülkede piyasa alanının daima genişlemesi ve her alana sızması, kendisini daha da küçültme tehlikesi ile karşı karşıya bırakır. Yani piyasa, toplumsal olanı tehdit etme hudutlarına yaklaştığında, bu devletin müdahalesini kaçınılmaz kılar ve devlet daha güçlü döner.
Kapitalist sistemde oluşan tüm bu gelir ve güç eşitsizliklerine insanların bu kadar tolerans göstermelerinin temelinde, herkesin bir gün güçlü olabileceği kanısı ve bu umudun canlı tutulması yatar. Ancak bu niyetin gerçekleşme mümkünlüğü her geçen gün çok daha zorlaşmaktadır. Çok sayıda akademik çalışma kuşaklar ortası mobilitenin (hem kendi ebeveynlerinden daha güçlü olma yahut alt gelir kümesindekilerin yüksek gelir kümelerine yükselmesi anlamında) her zamankinden daha fazla zorlaştığını göstermektedir. Gelir eşitsizliğinin bu kadar yapısal ve hiyerarşik bir özellik göstermesi bunun artık eğitim üzerinden de hafiflemesini güçleştirmektedir. Zira eğitimin kendisi de artık zenginlerin denetimi altındadır. Daha evvel de bir yazımda söz ettiğim üzere meritokrasi, artık zenginlerin seçkin eğitim üzerinde kurdukları bir kast alanına dönüşmektedir
FİNANS
Finansal kesimin büyüklüğü ve aktör/ürün çeşitliliği de her geçen gün artmaktadır. 1960’larda finansal aktiviteler ulusal gelire dahi dâhil edilmezlerken, bugün ulusal gelirin değerli kesimlerinden birine dönüşmüş durumdadır. ABD’de endüstrinin ulusal gelirdeki hissesi yüzde 10’un altında iken, finansal dalın hissesi yüzde 13 seviyesindedir.
Finansı daha kritik yapan, sunduğu avantajlardan (yatırımın finansmanı ve risk dağıtımı gibi) fazla yarattığı sıkıntılardır. Finansın yarattığı sıkıntılar daha net görüldüğü için, devlet müdahalesini liberallerin değerli bir kısmı da savunmak durumunda kalırlar. Finansı sorunlu kılan çeşitli faktörler vardır. Bunlar kısaca: (i) inanca bağlı olmasından kaynaklanan kırılganlık (ii) finansal refah kaybının ve yararının kolay olması (iii) finansal süreçlerin çok süratli gerçekleşmesi (iv) çok borçlanmaya imkân vermesi (yüksek kaldıraç) (v) yarattığı süratli zenginleşme hissinin aç gözlülüğü tahrik etmesi (vi) finansın ekonomik döngüleri hızlandıran ve büyüten bir tesirinin olması (finansal hızlandırıcı) ve (vii) finansal aktivitelerin değerli bir kısmı üretken olmaktan çok dağıtımcıdır, yani sıfır toplamlı oyundur, yani birinin karı oburunun kaybı biçimindedir.
Köprüler, yollar, makinalar, fabrikalar varlık olarak değişmezlerken, onlara atfettiğimiz ekonomik kıymetler, yani servet pahaları, bir insan “yapımı”dır; bireylerin davranışlarına ve etkileşimine bağlı olarak değişim gösterirler. Varlık fiyatları önemli bir dalgalanma içindedir. Bu da büyük oranda değişen beklentilerin bir sonucudur. Beklentiler değiştiğinde, milyarlarca kıymette olan varlıklar birden buharlaşır ve kimsenin bilmediği bir yere sarfiyat.
Diğer yandan, ekonomik-finansal sistem, tahrikleri ile bizi varlıklı olabileceğimize ikna etmeye çalışır. Kendi sonlu gelirleri ile varlıklı olma ihtimali düşük olan sayısız insanın güçlü olma hayali harekete geçirilir, bu hayalin canlı tutulması birebir vakitte kapitalizmi ayakta tutan en değerli ögedir. Finans bu manasıyla, insanların ailelerinden miras aldıkları yoksulluktan çıkmanın bir yemi üzeredir. Gençler ortasında yahut gelişmekte olan ülkelerde kripto paraların bu kadar ilgi görmesinin temelinde bu vardır. Tıpkı vakitte kaldıraçlı eserler yahut borçla gayrimenkul alımı teşvik edilir. Finansal kurumların kendileri de önemli bir borçlanma içindedir. Tüm bu yüksek borçlanma seviyeleri çok sayıda krizin de kaynağını oluşturur. Bu kriz periyotlarında, devlet halkı finansçılardan, finansçıları da kendilerinden sıkıntı kurtarır. Finans bu yolla, tüm sistemi, üst katında az sayıda insanın kumar oynadığı alt katta borçlu insan yığınların üst üstte yattığı bir konut üzeredir.
Son periyotlara kadar, ortodoks/ana akım diye nitelendirilen ekonomistlerin kıymetli bir kısmı “köpükler”e inanmıyorlardı. Ünlü iktisatçılar R. Lucas da E.Fama da 2007-2008 küresel krizini hala süreksiz bir dalgalanma (turbulence) olarak görüyorlar. Krizleri süreksiz ve daha çok iktisat tarihi kitaplarının bir anlatısı biçiminde yorumlama eğilimi gösteriyorlar. Bunun en kıymetli sebebi, kısaca “homo economicus”a atfedilen “rasyonel iyimserlik” durumudur. Yani rasyonel olan bireyler kendi çıkarlarını en düzgün halde kıymetlendirir ve aldıkları riskleri öngörebilme potansiyeline sahip olarak görülür. Yani riskler fiyatlara yansımış olduğundan aldıkları riskleri bilirler. Bu durum, her şeyin rasyonalite içinde çalıştığına inanan FED eski lideri Alan Greenspan’ın şaşkınlığında ve küresel kriz öncesi oluşan “taşkınlığı” (exuberance) hala anlamadığını söz etmesinde çok açık görülür. Ama gerçek uzun müddettir bunun zıddını gösteriyordu, iktisadi krizlerin epey endemik olduğunu biliyoruz. Finansın meselelerini öteki bir yazımda daha ayrıntılı tabir etmiştim
Finansın yaratabileceği bu meseleleri düşündüğümüzde dahi, devletin denetiminin ve regülasyonların ne kadar değerli olduğu ortadadır. Ancak bu yalnızca regülasyonla sonlu olmamalıdır, finansmanın kaynağında da devlet çok daha fazla yer almalıdır. Zira bu tıpkı vakitte yatırımın niteliğini de yönlendirmek manasına gelir. Sonuç olarak, üstte saydığım birçok alanda, devletin daha fazla inisiyatif aldığı durumun daha toplumsal, adil ve faal olacağını düşünüyorum. Ancak devleti potansiyelleri ve kısıtları ile birlikte daha fazla tartışmak gerekir. Umarım bunu bir sonraki yazımda söz etme imkanı bulurum.
*Yıldız Teknik Üniversitesi İktisat Bölümü