DİYARBAKIR – Kürt meselesinin tahlili üzerine çalışmalar yapan Barış Vakfı, “Kürt problemine toplumsal bakış (2010-2022)” başlıklı bir rapor hazırladı. Barış Vakfı, raporu, KONDA araştırma şirketinin 2010-2022 tarihleri ortasında Kürt meselesine dair yaptığı kamuoyu araştırılmalarının sonuçlarını inceleyerek hazırladı. Prof. Dr. Ayşe Betül Çelik, Prof. Dr. Cihan Balta ve Mehmet Gürses tarafından kaleme alınan raporda Kürt meselesinin tahliline ait son 12 yılda yaşanan gelişmelere yer verildi.
Raporla ilgili 7 Mayıs’ta Diyarbakır’da bir toplantı gerçekleştirildi. Diyarbakır’daki sivil toplum örgütü temsilcilerinin, aydınların ve akademisyenlerin katıldığı toplantıda raporun sunumunu, Prof. Dr. Cihan Balta yaptı. Toplantıda, CHP Genel Lideri Kemal Kılıçdaroğlu’nun danışmanlarından İbrahim Uslu da bir konuşma yaptı. Tahlil sürecini kıymetlendiren Uslu, bundan sonra yapılması gerekenlerle ilgili fikirlerini paylaştı.
Kürtlerin bilhassa kamusal alanda yaşadıkları meselelerin demokratik bir ortamda tartışılmasının önünün açılması gerektiğine dikkat çeken raporu, Diyarbakır’daki toplantının izlenimlerini ve barışın, içinde bulunduğumuz şartlar ışığında mümkün olup olmadığını Barış Vakfı Lideri Hakan Tahmaz ile konuştuk.
‘ANA AKIM TÜRK PARTİLERİNİN ULUSAL POLİTİKASI’
Barış Vakfı’nın hazırladığı “Kürt problemine toplumsal bakış” başlıklı rapor hakkında konuşacağız lakin evvel size ‘Türkiye’de Kürt sıkıntısının tahlili için nasıl bir ortam mevcut’ diye sormak isterim.
Son bir yıldır Kürt sıkıntısının tahlil arayışları yine konuşulmaya başlandı. Tahlil süreci sonrası, iktidar ve muhalefet Kürt problemini ağzına almıyordu. Barış Bildirisi yayınlayan, barış isteyen akademisyenler, aydınlar, sivil toplum temsilcileri mahkeme kapılarında süründüler, tutuklandılar, cezalandırıldılar. Barış sözcüğü adeta yasaklandı. Askeri, güvenlikçi siyasetler ve Kürtlerin üniversal haklarını gasp eden uygulamalar ana akım Türk partilerinin tümünün ulusal siyaseti olmuştu. Bugün de hâlâ süren, Kürt demokratik siyasetine ağır baskı ve taarruz başlatıldı.
Ancak son bir yıldır durum değişti. CHP önderi Kemal Kılıçdaroğlu’nun “Kürt sıkıntısını biz Meclis’te çözeceğiz, muhatabımız HDP” kelamları ve “helalleşme” açılımı, AK Parti Genel Lideri ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “çözüm sürecini biz değil Kandil ve Edirne’deki bitirdi” çıkışıyla HDP’nin “Adalete Davet, Demokrasiye Davet, Barışa Davet Deklarasyonu” sonrası, sorun daha fazla tartışılır, konuşulur oldu. Siyasetin gündeminde yer almaya başladı.
Bir manada bir geçiş süreci yaşandığı söylenebilir. Sürecin nereye hakikat evirileceğini çatışma, savaş isteyenler kadar tahminen de daha çok barış isteyenlerin eforları ve güçleri belirleyecek. Kelamı edilen raporda partilerin tümünün seçmen tabanında belirli oranda her şartta barış, tahlil isteyenlerin olduğu tespit edilmiş. Bunların yekûnu her şartta yüzde 30-35 aralığında. MHP seçmeni bile yüzde 20 oranında Kürtlerin kültürel haklarının tanınması gerektiğini düşünüyor. Bu belirleme Kürt haklarının kabulü noktasında toplumun siyasetten çok daha ilerde olduğunu gösteriyor. Bundan bir manada, siyasal önderlerin estirdiği Kürt tersi rüzgârın temellerinin 1990’lardaki üzere güçlü olmadığı sonucu çıkarılabilir. Bu nedenle barış isteyenler tesirli bir konuma geçmeliler. Kürt meselesini gündeme taşımalılar.
‘KÜRT SEÇMENİN İRADESİ BELİRLEYİCİ OLACAK’
Bir yıl sonra yapılacak seçimlerde Kürt seçmenin takınacağı tavır, Kürt problemine tahlil arayışları yahut mevcut çatışmacı siyasetlere son verilmesi bakımından da çok fazla ehemmiyet arz ediyor. Kürt seçmenin oyunu; toplumun büyük çoğunluğunu bunaltmış olan siyasal, ekonomik krizden çıkışı sağlayacak formda, demokrasi, adalet, eşitlik doğrultusunda kullanması, süreç açısından belirleyici olacak. Çok kritik bir seçim olacak.
Türkiye’nin siyasetini belirlemekte Kürt seçmenin iradesi ziyadesiyle etkisizleştirildi, ancak seçim sonuçlarını belirleyici olma özeliklerini her şeye karşın koruyorlar. Fakat bu fırsatın kuvveden fiiliyata dönüşmesi için, ana akım Türk partilerinin, Kürtlere yüzlerini dönmeleri, Kürtlere yaşatılan “vahşeti” görmeleri, anlamaları ve çıkış yolunun önünü açmaları gerekiyor. Bu durum yanlışsız değerlendirildiğinde tahlil için elverişli tabanı yaratma fırsatı doğacaktır.
Ayrıca Türkiye’nin bugün daha fazla sürdürülebilir siyasetlere sahip olmadığı görülmeli, fark edilmelidir. Aksi halde önümüzdeki periyot bugünden çok daha makûs olacak, ekonomik, siyasal kriz derinleşen buhrana dönüşecek.
‘MUHALEFETİN NE YAPTIĞINA DAHA ÇOK BAKILIYOR’
Raporun sunumundan sonra toplantıya katılanlar sorular sordu ve yorumlar yaptılar. Soru ve yorumlar sizde nasıl bir izlenim bıraktı? Kürt aydınları ve sivil toplum örgütlerinin sorunun tahliline yönelik yaklaşımını nasıl değerlendirirsiniz?
Toplantıda karamsarlık, güvensizlik ağır basıyordu. Lakin bu Kürtlere özgün bir durum değil. 20 Nisan 2022 tarihinde İstanbul’da yaptığımız tanıtım toplantısında da hava benzeriydi. Haksız ve maddi yeri olmayan bir durum değil.
Her şeyi bir tarafa bırakalım, HDP’nin kriminalize edildiği, milletvekillerinin, parti yöneticilerinin kolluk güçleri tarafında tehdit edildiği, tutuklandığı ve ötekileştirildiği, muhalefet partilerinin açıktan yahut örtük bir biçimde bu siyasetlere takviye verdikleri yahut ses çıkarmadıkları, kapkaranlık siyasal ortamda böylesine barış arayışı toplantılarına katılmak bile başlı başına muvaffakiyet sayılabilir.
Sivil toplum kurumu temsilcisi birtakım konuşmacılar, siyasi temsilci üzere konuştular. Bunun nedeni sivil toplum ve siyaset ilgisi mevzularındaki yanlış kavrayış ve çarpıklık. Bu da yalnızca Kürtlere ilişkin bir sorun değil. Bu birebir vakitte barış, çatışma tahlili mevzularında sivil toplumun donanımsız olduğuna da işaret ediyor.
Konuşmacıların iktidar partisi üzerinde çok az durması, muhalefet partilerini daha çok eleştirmeleri, beklentilerinin adreslerini göstermesi açısından göze çarpan bir şeydi. Daha açıkçası Diyarbakırlılar muhalefet partilerinin ne yaptıklarıyla daha fazla meşguller. Muhalefet partilerini net olmamakla eleştirdiler.
‘KÜRTLER BARIŞI HÂLÂ MÜMKÜN GÖRÜYOR’
Çalışmalarımız için kıymetli olan bir nokta daha bu toplantıda görüldü. Her şeye karşın Kürtler tahlili ve barışı hâlâ mümkün görüyorlar. Yani çatışmanın, şiddetin, ölmenin ve öldürmenin yanlışsız bir yol olmadığı görüşü hâkim. Barıştan, tahlilden ne anlaşıldığı başka bir tartışma konusu. Hatta bunun ortak araç ve formülleri konusunda daha fazla baş yormaya gereksinimimiz olduğunu bir kere daha gördüm.
Kürtler tahlil süreci sonrasında yaşananlarla, AK Parti ile büyük ölçüde yolunu ayırmışlar. Bir sivil toplum temsilcinin sözüyle söyleyecek olursam “AK Partililerin çocukları yeni arayış içinde, CHP’yi yakından izliyorlar, ilgileniyorlar” görüşü yaygın. Tekrar bir iş beşerinin geçmiş deneyiminden hareketle iktidarın önümüzdeki süreçte “Kürtlerin gönlünü alacak ekonomik ve siyasal adımlar atabileceği” uyarısı dikkat cazipti.
‘CHP, KARAR VERME SÜRECİ YAŞIYOR’
Kemal Kılıçdaroğlu’nun “Kürt meselesini biz Meclis’te çözeceğiz, muhatabımız HDP” kelamları ve “helalleşme” açılımı, CHP tabanında nasıl bir karşılık buldu? Bu hususta bir çalışmanız, müşahedeniz oldu mu?
CHP başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’nun kelamını ettiğiniz açıklamalarından kısa müddet sonra yılın son aylarında Barış Vakfı İstanbul, İzmir ve Mersin vilayetlerinde geniş iştirakli arama toplantıları yaptı. Toplantıların konusu “Yeni Periyoda Geçişte Çatışma Tahlili: Meseleler ve Fırsatlar”dı. Yani birinci sorunuza cevap verirken kelamını ettiğim 2021 yılı yazı sonrasında Kürt probleminde yaşanan gelişmelerdi. Biz toplantılarımıza yalnızca sivil toplum temsilcileri, çatışma tahlili hakkında çalışan farklı etraf ve görüşlerden aydınları, gazetecileri ve aktivistleri davet ediyoruz. Her etraftan insanların iştirakini gözetiyoruz.
Bu toplantılarda, CHP’li yahut sol çevrelerden isimlerin birçoğu helalleşme değil, hesaplaşma diye konuştu, CHP başkanının görüşlerine epey aralı bir duruş sergilediler. Bu isimlerin kimileri lokal idarelerde aktif, evvelden parti yöneticiliği ve milletvekilliği yapmış isimler. CHP’li az sayıda beşerle birlikte iştirakçilerin büyük çoğunluğu ise CHP önderinin arayışına dayanak sunmak, ortaya çıkan fırsatı değerlendirip barış sürecinin gelişmesi için efor sarf etmek gerektiğini tabir ettiler.
Daha sonraki müşahedelerim de bu doğrultuda. Yani CHP kitlesinin büyük bir kısmı Kılıçdaroğlu’nun telaffuzlarına aralıklı. Bu mevzu medya organlarında da yazıldı, çizildi. Mesela CHP başkanının Diyarbakır ziyareti… Partiye yakın çizgide olan medya organları geziyi geçiştirdiler. Helalleşme açılımını eleştiren çok sayıda yazı yayınladı.
CHP önderi ve grup arkadaşları durumun farkında. Doğrusu süreci bugüne kadar düzgün yönettiklerini ve en azında parti merkez, vilayet ve ilçe idaresinde, milletvekillerinden ve belediye liderleri ortasında çatlak ses çıkmadığını söyleyebilirim. CHP, neyi nasıl yapacağına karar verme süreci yaşıyor. Bu manada çok şeyin bilinmeyen olduğu kesin. Partinin tahlil sürecindeki hali düşünüldüğünde bu durumun değeri tabiatıyla anlaşılabilir. Bunun nereye kadar sürdürülebileceği ve ilerletebileceği ise çatışma tahlili çalışanlarının sürece koyacakları katkılarıyla da direkt ilgili. Bu manada CHP’nin değişimi ve dönüşümü için atılan her adım barış ve tahlil için atılan bir adım olacak ve bizi sonuca bir adım daha yaklaştıracaktır.
‘GRİ ALANDAKİ SEÇMEN ÖNEMLİ’
Seçimden evvel ve sonra, Kürt sıkıntısının tahlili için çaba edenler nasıl bir çalışma yürütebilir?
Türkiye her istikametten harikulâde bir devir yaşıyor. Türkiye’nin “kendi rutinine” dönmesi öncelikli bir sorun. Bugün Türkiye’nin çatışmasızlığa her zamankinden daha fazla gereksinimi var. Hudut dışındaki yahut hudut içindeki askeri operasyonların durdurulması bir biçimde sağlanmalıdır. Silahın, çatışmanın, tehdidin, baskının, zorbalığın devre dışı kalacağı bir ortam yaratılmalıdır.
Bir öteki çalışma şudur. Sivil toplum kurumlarının iç muhasebelerini yapmaları gerekiyor. Tahlil sürecinden çıkardıkları ve çıkarılması gerek dersler tahlil edilmelidir. Barış Vakfı’nın böylesi bir muhasebeye temel teşkil edecek bir çalışması oldu. Araştırmacı Cuma Çiçek, “2013-2015 Tahlil Süreci’nde Sivil Toplum Kuruluşları” başlık bir rapor hazırladı. Bu çalışmanın geliştirilmesi ve ortaklaştırılması muhtaçlığı var.
Barışın, hayatın özü olduğu ve milletlerarası mukavele ve dokümanlarda üniversal temel haklardan kabul edilen bir hak olduğu fikrini toplumun bütün kesitlerine taşıyacak yol ve metotlar bulmalıdır. Kendi mahallemizdeki beşerlerle konuşmakla yetinme haline son verilmelidir. Karşı mahalleden beşerlerle temas, diyalog ve müzakere fırsatlarını pahalandıran çalışmalar yapılmalıdır.
‘BARIŞ VE TAHLİL KONUSU EN KÂRLI YATIRIM’
Diyarbakır’da tanıtımını yaptığımız rapor, çalışmalarımızı nereye ağırlaştırmamız gerektiğine ait bize yol gösterici datalar sunmakta ve belirlemeler yapmakta. Rapora nazaran her şartta barış ve tahlil gerekli diyen yüzde 35 seçmenin yanı sıra, yüzde 15 üzere bir seçmen kitlesi de gri alanda duruyor. Öncelikli bu seçmen kitlesini barış konusunda netleştirecek lisan, stil ve prosedürler yaratmalıyız.
Yine raporda, seçmenlerin Kürt sıkıntısındaki tavrını belirleyenin büyük oranda partileri ve önderleri olduğu tespiti yapılmış. Bu, barış için önderlerin ikna edilmesi çalışmasının ehemmiyetini gösteriyor. Bugün Kürt meselesinin siyasi parti ve önderler açısından en riskli mevzu olduğundan daha fazla, “barış, tahlil konusunun en kârlı yatırım olduğunu” anlatabilmeyi başarmalıyız.
Keza gençlerin sorunun tahlili konusundaki yüksek seviyedeki ümitsizliklerini giderecek çalışmalara yük verilmeli. Gençlerin siyasi bagajlarının olmaması, siyasi bagajları dolu başka bölümlerden daha kolay ve süratli dönüş yaşamaları, çalışmaları kolaylaştırıcı kıymetli faktör olabilir.
Barış ve tahlil yalnızca siyasal ve merkezi seviyede yürütülecek müzakere ve diyaloglarla gelişmez. Barış çalışmalarının ve arayışlarının farklı istikamet ve boyutları vardır. Bunlardan biri de mahallî idarelerdir. Mahallî idarelerin, çoğulcu, eşitlikçi, demokratik bir anlayışla kamu hizmetlerini yerine getirmeleri, toplumsal barışın inşasında değerli rol oynayacaktır. Bu belirlemeyi Birleşmiş Milletler 2015’te yaptı. BM, lokal idarelerin önüne “Sürdürülebilir Kalkınma Gayeleri F16” başlıklı kararıyla bir dizi misyon ve sorumluluk koydu. Türkiye’de bu doğrultuda önemli hiçbir çalışma yok. Barış Vakfı 2021 yılında yayınladığı raporunda bunu tespit etti, kayıtlara geçirdi. Bu bahiste bilhassa metropol kentlerde çalışmalar yapılabilir.
‘ZOR OLANI BAŞARMAK ZORUNDAYIZ’
Önümüzdeki seçim için “kritik” dediniz. Lakin sorunun tahlilini isteyen kesitler, seçim sonuçlarını beklemek zorunda mı? Siyaseti ve toplumu sorunun tahliline odaklamak, hazırlamak için neler yapılabilir?
Hayır, bilakis beklemek çok yanlış bir tavırdır. Savaşın ve çatışmanın sürdüğü şartlarda barış çalışmasının vakti olmaz. Şartlara nazaran yol ve sistemleri farklı olur.
Barış çalışması yapan sivil toplum örgütleri, kendilerini siyasetin art bahçesi olarak konumlamazlar. Toplumun en fazla politize olduğu periyotta, temel hak gayretinin daha görünür kılınması için siyasal alana müdahale ederler. Sivil toplum kurumları toplumsal değişime hizmet eden, toplumsal farkındalık yaratan çalışmalar yaparlar. Toplumu etkileyenleri, karar alıcılarını, kanat başkanlarını demokratik tahlil ve barışın neden temel bir hak ve gereklilik olduğu doğrultusunda etkileyecek çalışmalar yaparlar. Bu perspektifle yapılacak çok şey var.
Türkiye’nin içinde bulunduğu siyasal krizi tetikleyen en kıymetli öge tahlil sürecinin bitirilmesi ve çözümsüzlüğün kronikleştirilmesidir. Bu sahiden hareketle, krizden çıkış için Kürt realitesinin gereğinin yerine getirilmesinin yol ve sistemlerini bulacak çalışmalar yapılmalıdır.
HDP’ye yönelik, düşmanlaştıran, ayrımcı, dışlayan tavır ve telaffuzların hem demokratikleşmeyi hem de barışı riske ettiği gerçeğini toplumun fark etmesini sağlayacak çalışmalar yapılmalıdır. Bir müddettir Kürt sorununa ait siyasetlerin eksenini HDP’ye karşı nasıl tavır alındığı konusu oluşturuyor.
Önümüzdeki geçiş periyodunda etkisizleştirilmiş ve zayıflamış sivil toplum için birçok fırsatlar belirebilir. Fırsatları kıymetlendirecek elverişli siyasal yer olmadığı için barış çalışmasında zorlanılacak. Lakin bu zoru başarmak zorundayız, manalı, değerli olan bunu başarıyor olmaktır.
‘MARİFET, TAHLİL İÇİN FORMÜL İNŞA ETMEKTİR’
Son olarak, HDP’ye yönelik baskılara, baskıların sessizlikle karşılanmasına ayrıyeten Federe Kürdistan Bölgesi’ne yönelik operasyon ve Suriye siyasetine bakarak, denilebilir ki Türkiye yeni bir müzakere sürecine uzak duruyor. Bu söz gereğinden fazla mı karamsar?
Sözünü ettiğiniz gelişmeler ve son birkaç yıldır izlenen Kürt hakları aksisi siyasetler dikkate alındığında haklısınız. Fakat dünya ve ülkemizde yaşanan pratiklerde, çatışmaların ağır yaşandığı devirlerde de çatışma tahlilinde yeni arayışların, diyalogların filizlendiğini, müzakerelerin geliştiği süreçlerin olduğunu aklımızın bir kenarında her vakit tutmamız gerekir.
Kişisel olarak mevcut iktidar blokunun seçimlerden evvel bu türlü bir şeye kalkışmasının hayli sıkıntı olduğunu düşünüyorum, fakat imkânsız değil. Sıkıntı demekle, tahlil sürecinde ve sonrasında yaşananların deneyimiyle, “basitçe nerede kalmıştık sorusuna karşılıklar vererek” yeni bir sürecin başlatılamayacağını söz etmek istedim. Her şeyden evvel ülkeyi yönetenlerin bu doğrultuda tahlil iradesi oluşturmaları ve süratle toplumun bütün bölümleri nezdinde inanç verici adımlar atmaları, bütünlüklü bir siyaset sunmaları gerekir. Bu, Türk milliyetçiliğini ve güvenlikçi siyasetleri ana eksen olarak benimsemiş iktidar blokunun değişmesine bağlı.
Seçimlere kadar olan süreçte bir manada yeni sürecin köşe taşları belirginleşecek. Bu nedenle Kürt meselesinin demokratik tahlili için gayret eden herkes için önümüzdeki seçim süreci kritik ehemmiyette. Sivil toplum örgütlerinin, barışın toplumsallaşmasına yelken açacak bir yönelime girmeleri gerekiyor. Beceri, siyasi şartların zorluğuna karşın bunun yolunu, metodunu inşa etmektedir.
