Tuğba Sivri
Jeanette Winterson, çok özel bir muharrir. Ne demek ‘özel’? Şöyle açıklayayım: Çağdaşı yazarlarla tıpkı kulvarda, birebir sıkıntılarla cebelleşirken bunu farklı bir sanatsallıkla, üzerine düşünülmüş ve uğraş sarf edilmiş bir sanatkârlıkla kurabilmeyi başaran nadir bir muharrir kendisi. 1995’te yayımlanan ve Türkçeye 2018’de Zeynep Baransel tarafından kazandırılan ‘Sanat Başkaldırır: Coşku ve Cüretkârlık Üzerine’ (Sel Yayınları) isimli kitabında, bu özel ve özgün sanat anlayışına dair çeşitli deneme yazılarını okuyoruz.
Winterson, otobiyografik materyallerden çokça yararlanan, dindar ve baskıcı bir ailede büyümenin nasıl bir tecrübe olduğunu kurgu ve kurgu dışı metinlerinde sıkça anlatan, bu türlü bakınca da epey riskli bir işe girişen bir sanatçı. Her ne kadar müellifler kurgularında ister istemez kendi hayatlarından çeşitli kesimleri kullansa ve hatta bundan kaçmak tam manasıyla mümkün olmasa dahi özyaşam hikayesine gereğinden çok yer veren yazarlarda bir kısırlık, kendini tekrar tehlikesi nispeten daha fazladır. Bunun dozunu tutturmak, sanattan feragat etmeden kendini kurguya taşımak büyük maharet istiyor. Kanımca Winterson, bunu en âlâ başaran müelliflerden biri. Birinci romanı ‘Tek Meyve Portakal Değildir’den itibaren ‘Vişnenin Cinsiyeti’ isimli romanı ve ‘Normal Olmak Varken Neden Keyifli Olasın?’ isimli anı kitabında, muhafazakâr bir ailede lezbiyen bir bayan olmanın ne demek olduğunu asla tekrara düşmeden farklı kurgularla lisana getiriyor.
‘Sanat Başkaldırır’, muharririn “coşkulu ve cüretkâr” sanatını dayandırdığı düşünsel arkaplanı anlatırken lisan, kurgu, hakikat ve bunların toplumsallıkla bağı üzerine dürüst bir sorgulamaya çağırıyor. Winterson’ın lisanı, ne insanı kanısının objesine yabancılaştıracak derecede kapalı ne de gerçek bir manaya gayretine yetmeyecek kadar sığdır. Bu yüzden en şiddetli, en karmaşık sıkıntıları gündelik tartışma ritmimize uygun halde gündemimize sokarken bir yandan da alışkanlıkla edindiğimiz refleksif kanılarımızı sarsarak, beynimizin kullanmayı unuttuğumuz eleştirel kaslarını biz farkına varmadan çalıştırır. 1995’te derlenmesine karşın bu yazıları 2022’de taptaze kılan da bu silkeleyici üslubudur sanıyorum.
Sanat Başkaldırır, Jeanette Winterson, Mütercim: Zeynep Baransel, Sel Yayıncılık, 2018. Kitap üç kısımdan oluşuyor: ‘Sanat Başkaldırır’, ‘Dönüşüm’, ‘Esriklik ve Enerji’. Üç kısımda de fotoğraf, roman, şiir üzere öbür başka sanat kollarına ve büyük harfle Sanat’a dair ideolojisini temellendiriyor muharrir. Bunu da kendini okura sevdirmek, okuru incitmemek üzere korkulara hiç yanaşmadan yapıyor. “Sanatın ağır varlığı bizim temelli bir emek harcamamızı koşul koşar; tanınan kültürün nefret ettiği çeşitten bir emektir bu,” derken okura/izleyiciye düşen hissesi görmezden gelmiyor. Bir resmi hakikaten görebilmek için bakmaktan öte bir gayret harcamak, imgelerin peşine düşmek gerektiğini, her gün milyonlarca imaja maruz kalırken görmeyi unutan bizlere yine hatırlatıyor.
Winterson’da en sevdiğim şey, kendini hiçbir “mahalleye” sevdirme, beğendirme, kabul ettirme üzere bir kaygı taşımadan yazabilmesi, sanatı sanat olarak ele alırken ne ideolojisinden ne de sanatsallığından ödün vermesi. Bu, bilhassa yeni jenerasyon aktivizmle iç içe geçmiş bir edebiyat ortamında bence çok değerli bir duruş. Çünkü sanatsallığın aktivizme kurban edildiği, süreksiz ve gündelik politikayı kurguya sıkıştırmakla politik sanat yapmanın birbirine karıştırıldığı bir vakitte yaşadığımızı düşünüyorum. Belirli fikirlerin yankılandığı lakin kendi dünyasını kuramamış edebiyat eseri yığınları karşısında “zihinlerimizin hudutlarında faaliyet göster(en) ve hâlihazırda var olanları başkalaştır(an)” (s. 36) güçlü metinlere tekrar ulaşabilmek için bu çuvaldızın batırılması gerektiği kanaatindeyim. Kitaptaki şu örnek, ne demek istediğimi açıklayacaktır: Winterson, kendisine sorulan “Kitabınız neyle ilgili?” sorusunun aklını karıştırdığını söylüyor ve diyor ki; “Kitap kendiyle ilgilidir. Onu öteki sözcüklerle özetleyebilecek olsaydım, kitabı yazarken kullandığım sözcükleri seçmek için o kadar ihtimam göstermesem de olurdu.” (s. 167). İşte benim kast ettiğim de, “x’le ilgili/x için” yaratılan kurgularda lisana itina ve değer verilmeyişi, artık bu sanatsal uğraşın ehemmiyetsiz oluşu. Meğer sanat, tam da biçimiyle, kendiliğiyle başkaldırır; Winterson bunu hatırlatıyor.
‘Cinsiyetin Semiyotiği’ başlıklı metinde, sanat ve cinsiyet/cinsel yönelim ilgisine değinirken bunu tekrar eleştirel lezbiyen bir perspektiften gerçekleştiriyor. “Sanat ve sanatkarla ilgili bütün tartışmalarda heteroseksüellik art plana atılırken eşcinsellik ön plana çıkarılır,” diyen Winterson, “Ben tesadüfen bayanlara âşık olan bir müellifim. Tesadüfen müellif olmuş bir lezbiyen değilim,” (s. 108) kelamlarıyla, sanat alanında lezbiyen bir bayan olarak cinsel yöneliminden ibaret üzere algılanmasına karşı çıkıyor. Hatta -ki günümüzün aktivizmle iç içe geçen edebiyatıyla ilgili görüşüm de bu yönde- eşcinsel edebiyatın büyük çoğunluğunun terapi ve iç dökme olduğunu, sanat olmadığını, ele aldıkları bahislerden ibaret olduklarını söyleyerek tekrar cüretkâr bir çıkış yapıyor. Bu pozisyonlanma, yalnızca sanatın değil, kanımca eşcinsel aktivizmin de prestijini korumak/kurtarmak manasına geliyor. “Sanat farklılıktır, fakat illa cinsel farklılık değildir. Dayatılmış ana akım seçimin dışında durmak insanı muhtemelen daha şuurlu yapsa da, otomatikman sanatkara dönüştürmez,” diyerek sanatın kimlik altında silinmesini eleştiriyor. “Farklılığın özyaşam hikayesini yazmayı” kâfi bulmuyor. Muharririn bu tavrı tartışmalı bulunabilir, hakikaten “Eşcinsel/lezbiyen yazarlar/sanatçılar bu alana ne kadar dâhil olabiliyor?” sorusu geçerliliğini yitirmiş değil. Lakin bilhassa sanatın belirli formlarında, aşikâr sanat etraflarında sırf cinsel kimliğiyle var olan isimlerin, nitekim sanatta eşcinsel/lezbiyen tecrübesini, varoluşunu yansıtıp yansıtamadığı da bir o kadar gerçek bir soru olarak karşımızda duruyor.
“Yazarın ufkunu okurlarının önyargılarına nazaran belirlemeye” (s. 59) karşı çıkan ve sanatın toplumsallığını, başkaldırıcı yanını tam da kendiliğinde, sanatsallığında bulan Winterson, provokatif ve tartışmalı bir muharrir olarak görülebilir. Sanatının başkaldıran, coşkulu ve cüretkâr tarafı burada gizli bence. “Neden Winterson okumalıyız?” sorusunun karşılığı da…
