Hıdır Eligüzel
Doğanın kozmik istikrarı insan, kurumlar ve devletler eliyle bozuluyor. Çağdaş zamanlardaki sanatın bilgisi toplumsal, siyasal ve etik alanda dönüştürücü niteliğe sahip olmaya devam ediyor. Türkiye çağdaş sanat topluluğunun son on yılını incelediğimizde en çok öne çıkan bahsin ne yazık ki acil gündemimizden düşmediğini görüyoruz: Ekolojik yıkım. Bu konuda İstanbul Bienali’nin ana temalarını anımsamakta yarar var.
2015 yılında şekillendiricisi Carolyn Christov-Bakargiev olan Bienal’in teması “Tuzlu Su“ydu. Sanatseverler için Christov-Bakargiev’in İstanbul’u deniz kenti olarak sanatseverlere tekrar sunduğu rota epeyce enteresandı:
“Sergi yerleri Avrupa ve Asya yakalarında, Karadeniz’den Marmara’nın Akdeniz’e yakın noktalarına gerçek pek çok yere yayılmış bulunuyor. Kentin merkezinden, İason ve Argonotların Altın Post’u ararken geçtikleri söylenen Karadeniz kıyısındaki Rumeli Feneri’ne hakikat seyahat edeceksiniz. Sonra, 8500 yıl evvel su geçidi olarak açılmış bir sismik fay çizgisi olan kıvrımlı ve daracık Boğaz’dan Akdeniz’e gerçek, Büyükada’ya (…) seyahat edeceksiniz.”
2017 yılındaki Bienal küratörleri Elmgreen ve Dragset ve ana teması ise “iyi bir komşu”ydu. Küratöryel metnin sonunda kolay fakat katmanlı bir soru iletiyorlar. “İyi bir komşu istemek çok şey mi istemektir?”
İstanbul Bienali, 2019 yılında küratör Nicolas Bourriaud ile çerçevesini milletlerarası boyuta taşıyarak “Yedinci Kıta” temasıyla sanat gündemini biçimlendirdi. Bilindiği üzere Yedinci Kıta, insanların tabiata bıraktıkları atıkların toplamıyla oluşan dev birikim adasıdır.
Üç Bienal’in de sanatseverlere taşıdığı fikir hayli net: “Tuzlu Su”nun (Marmara Denizi) üzerinde biriken atıkların sorumlusu tahminen de güzel komşuluk ilgisi yürütmememizdir. Bir an, Carolyn Christov-Bakargiev’in sanatseverleri gezintiye çıkardığı Marmara Denizi’nden rotayı devam ettirerek Çanakkale Boğazı’na yanlışsız yol aldığımızı düşünelim. Bu seyahatte Çınarçık’a Kapıdağ Yarımadası’na, Avşa Adası’na, Aksaz’a, Mürefte’ye ve Eceabat’a uğrayıp kıyı komşularımıza konuşsak müsilaj en çok duyacağımız sözcük olurdu. Müsilaj, Marmara Denizi’nin kirletilmesinin bir sonucu olarak yalnızca Marmara Denizi’nin ekosistemini değil, tıpkı vakitte Marmara kültürlerini de dönüştürebilir. Balıkçılık kültürü tıpkı kalmayabilir. Sayfiye kültürü yok olabilir.
Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı, Şubat 2022 itibariyle Marmara Denizi’nin karşı karşıya olduğu ekolojik krizin daha uygun anlaşılması ve gerekli tedbirlerin süratle alınması için sivil toplumu harekete geçirmek üzere kuruldu. Güçlü bir sivil toplum dayanışması kurmayı hedefleyen proje Avrupa Birliği CultureCIVIC: Kültür Sanat Takviye Programı tarafından destekleniyor. Bu projeyle 2022 yılı boyunca Marmara Denizi’nin bölge insanı için birebir vakitte hayat olduğu vurgusu “Benim Marmaram” sloganıyla dillendiriliyor.
Marmara Denizi’ni yazan, çizen, onun hakkında düşünen ve onu kaygı edinen kültür sanat aktörleri, araştırmacıları, mahallî iştirakçileri ve etraf aktivistleri için Marmara Denizi birebir vakitte daima var olan bir hayat kaynağıdır. Lakin, Marmara Denizi’nin içinde olduğu ekolojik krizi yaratan tüketici davranışlarının da dönüştürülmesi gerekiyor. Marmara Kültürleri Ağı, Marmara Denizi kültürlerine ve bu kültürlerin karşı karşıya olduğu tehditlere ait anlatıları toplamak üzere Prens Adalarında, Çanakkale’de ve Güney Marmara Adalarında faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin bir ortaya gelmesiyle kuruldu. Ağ kurucuları, “Kaybedecek vakit yok; dayanışma ile Marmara Denizi’ni iyileştirebiliriz” diyen herkesi “Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı” etrafında bir ortaya gelmeye davet ediyor. Ağ, karşı karşıya olduğumuz bu etraf ve hayat krizi konusunda kamuoyunun bilgilenmesini sağlamak üzere, herkesin diyaloğa katılabileceği bir platform kuruyor.
TBMM Müsilaj Araştırma Komitesi raporunun yayınlanması ile birlikte Marmara Denizi’nin kirliliği tekrar gündeme geldi. Proje Marmara Denizi’ne ilginin arttığı günlerde kamuoyuna duyuruluyor. Bu vesileyle Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı’nın bileşenlerini bir ortaya getiren nedenleri, amaçlarını, projenin kıymetini ve Marmara Denizi’ni konuştuk. Asu Aksoy, Halim Bulutoğlu, Adil Çamur, Süreyya Topaloğlu, Nadide Su Dağlı ve Ebru Mercan Marmara Kültürleri Ağı’nın Marmara Denizi’nin korunmasına nasıl dikkat çekeceklerini anlattılar.
Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı’nın bileşenlerinin kimlerden oluştuğunu tabir edebilir misiniz?
Süreyya Topaloğlu (Ağ Koordinatörü): İstanbul Adalarında faaliyet gösteren Adalar Vakfı, Marmara Adaları’nda faaliyet gösteren Galimi Çınarlı Kırsal Kalkınma ve Turizm Derneği, Marmara Adaları Kültür ve Dayanışma Derneği, Gündoğdu Köyü Güzelleştirme Derneği, Avşa Otel, Motel, Apart ve Pansiyoncular Derneği, Topağaç Güzelleştirme ve Kalkındırma Derneği, Çanakkale’de faaliyet gösteren Troya Etraf Derneği tarafından başlatılmış bir ağ oluşturma projesidir.
Süreyya topaloğlu Bu yedi sivil toplum kuruluşu, Avrupa Birliği CultureCivic Kültür Sanat Takviye Fonu’nun ‘Kentler Ortası Ağ Geliştirme’ programından dayanak alarak “Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı”nın kuruluşunun birinci adımını attılar. Çabucak akabinde ağ ortasına İstanbul Adaları merkezli Deniz Ömrünü Müdafaa Derneği (DYK), Sualtı Fotoğrafçıları Derneği (SUFOD) ve Kültür Mirasını Müdafaa Derneği (KMKD) katıldı. Uzmanlık kurumları, üniversiteler, kültür sanat kurumları ve Marmara etrafındaki başka sivil toplum kuruluşu ve inisiyatifleri ile bağlantı içine girdik. Birbirimizden haberdar olmaya başladık.
Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı’nın gayelerini nelerdir?
Asu Aksoy (Ağ Kurucu İstekli Danışmanı): Müsilaj kriziyle Marmara Denizi’nin kirliliği gün yüzüne çıktı. Müsilajı ortadan kaldırmak için Marmara Denizi havzasından denize arıtma yapılmadan akıtılan kentsel ve sanayi atık sularının ivedilikle ileri biyolojik arıtma tesislerinde temizlenmesi gerekiyor. Müsilaj bir sonuç, bunu global ısınma ile birlikte deniz kirliliğinin sonucu olarak görebiliriz. Denizin bu halde kirletiliyor olması Marmara Denizi’ne bakışımızla ilgili.
Asu Aksoy Deniz tüm pisliğimizi alıp halledermiş üzere düşünüyoruz; denize atılanların haddi hesabı yok. Denizi bir ekosistem olarak görmüyoruz. Bir vakitler muazzam bir bolluk içinde olan Marmara Denizinin balıklarını çok avlanma sonucu birer birer kaybediyor olmamızın sonuçlarını yalnızca insan-odaklı konuşuyoruz. Deniz besin zincirindeki bir halkanın yok olmasıyla tüm canlıların nasıl etkilendiğini hesaba katmıyoruz. Sağlıklı bir Marmara ekosisteminin tıpkı vakitte Marmara havzası yaşayanları için sağlıklı ve deniz ile birlikte keyifli bir ömür manasına geldiğini dikkate almıyoruz. Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı, tüm bu sıkıntılardan yola çıkarak Marmara Denizi’nin hemen eski sıhhatine kavuşması ve ekosistemini sürdürebilmesi hedefiyle bu hususun takipçisi olmak, kamuoyunda farkındalık yaratmak üzere yola çıkıyor.
Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı’nın proje kapsamında neleri yaparsa gayelerine ulaşmış olacak?
Adil Çamur (Galimi Çınarlı Kırsal Kalkınma ve Turizm Derneği): Projenin başarısı şu iki başlıkta kat edeceğimiz yola bağlı. Birincisi Marmara Denizi’nin kirletilmesini yurttaşların ve kamu kurumlarının gündeminde tutma başarımız. İkincisi ise bunu geniş iştirakle gerçekleştirebilmemiz. Marmara’da karşı karşıya kaldığımız krizin aşılmasına kültür bağlamında katkı sunmayı amaçlayan proje kapsamında İstanbul’u aşarak Marmara’ya kıyısı olan yerellerin iştirakini güçlendirmek istiyoruz.
Adil Çamur Örneğin Kumbağ’daki, Karabiga’daki, Marmara Adası’ndaki ve Gemlik’teki hemşehrilerimizle irtibat kurabilecek düzeye gelmeliyiz. Marmara kıyısında olup kirlilik problemine hak temelli yaklaşan vakıf, dernek, kooperatif, platform vb. yapıların ve bireylerin birbirlerinden haberdar olabilecekleri ortamı sağlamalıyız. Projemizin farkı da tam burada. Marmara kıyısındaki herkesi birlikte çalışmaya davet ediyoruz.
Asu Aksoy: Ağın amaçlarından biri de Marmara Denizi’nin kirliliğinin kaynaklarına dikkat çekmek ve bu ekolojik krizin tüm boyutlarını görünür kılmak. Bir taraftan biyoçeşitliliği azalmış olan Marmara Denizi’nin çevresel kirleticilerin tesirlerine dönük bilgileri toplarken, deniz ile birlikte ortaya çıkmış hayat stillerinin da birer birer ortadan kalkmış olmasını ele almalıyız; Marmara Denizinin karşı karşıya olduğu kriz yalnızca bir kirletme hasebiyle yalnızca bir etraf krizi değil. Denize ve deniz canlılarına, beşerler olarak bizim deniz ile kurduğumuz bağlantıya bakışımızda bir kriz kelam konusu. Marmara Denizine tekrar bir biyo-kültürel çeşitlilik havzası olarak, bütünlüklü bakabilmeyi başarmamız gerekiyor. Bu ekolojik kriz, bizlerin dışında gerçekleşen bir kriz değil, direkt bizim hayat biçimimiz, kıymetlerimiz ve pratiklerimizden kaynaklanıyor. Bugün nasıl yaşadığımız, neleri tükettiğimiz, bu mevzular üzerinde nasıl düşündüğümüz ve hareket ettiğimiz ile ilgili kültürel bir husus birebir vakitte. İnsanların Marmara Denizi ile kurduğu alaka ve pratiklerin bugünkünden farklı olduğu devirleri bilmemiz değerli. Denize yalnızca beşere hizmet eden bir varlıkmış üzere bakılmadığı vakitlerin ve kültürlerin varlığını bilmek ve buralardan dersler çıkarmak kıymetli diye düşünüyorum. Sürdürülebilir deniz hayatı için geçmişin insan-deniz birlikteliğine dayalı kültürlerinden anlatılar toplamak ve bunların üzerinde düşünmek, münasebetiyle, bu Ağ’ın kıymetli bir katkısı olacaktır.
Adaları ve Boğazları ile Marmara Kültürleri Ağı’nın projesinde lokal halkın rolü, nedir?
Nadide Su Dağlı (Troya Etraf Derneği): Yereldeki insanların projeye iştiraklerine dönük farklı prosedürler geliştirdik. Yereldeki beşerlerle görüntü görüşmeleri gerçekleştiriyorum. Bu basamakta projeyi tanıtmak için derneklerle bir ortaya geliyoruz. Bilhassa Çanakkale özelinde büyük sorunların yaşandığı lisana getiriliyor. Çanakkale bir tarım kenti olmasına rağmen kıyıların ve tarım alanlarının imara açıldığını görüyoruz.
Projeye katkı olarak hem bu görüşmelerimizi hem de alanda farklı aktörleri içeren görüntü içerikleri üreterek ağda paylaşıma açacağız. Benim de ferdî olarak onlardan beklentim ağı sıkı halde takip etmeleri ve aktüel düşüncelerini ağ üzerinden paylaşarak irtibatı sağlamaları istikametinde.
Ebru Mercan (Marmara Adaları Kültür ve Dayanışma Derneği): Ben de odakta balıkçılığın ve balıkçıların olduğu görüşmeler yürütüyorum. Bu insanların bir kısmı balıkçığı bırakmış olsa da Marmara Denizi’nin geçmişteki balık çeşitliliğine ve balıkçılar ortasındaki dayanışmanın geçmişteki hallerine dönük yüksek bir hasret lisana getiriyor. Onların kendi gençliklerindeki üzere bir Marmara Denizi hayalleri olduğunu söyleyebilirim. Ben de lokal halkın bu hislerini projeye dahil edecek görüşmeleri yürütüyorum.
Bir Avrupa Birliği projesi olan CultureCIVIC: Kültür Sanat Dayanak Programı tarafından finanse edilen projenin kültürel desteklerini aktarabilir misiniz?
Halim Bulutoğlu (Adalar Vakfı): Marmara’nın ve İstanbul’un kültür sanat kurumları, bu projede en başta gelen paydaşlarımız. Ekoloji ve etraf bahislerinde hassaslıkları epey yüksek. Halk, sanatkarlarına, kültür beşerlerine güveniyor. Kâfi ki, sesleri duyulabilsin, ortak çığlık her kesite ulaşabilsin. Evet, Marmara başta tüm etrafımızda önemli bir ekolojik yıkım var. Lakin hala umut da var. Bu umut paylaşıldıkça büyüyecek, sonuç alıcı noktalara ulaşacak. Projemizin oturduğu bazlardan biri tam da bu.
Halim Bulutoğlu Daha birinci günden itibaren gerek bilim insanları ve üniversiteler, gerekse kültür-sanat topluluğuyla bağlantıya, paylaşıma ehemmiyet verdik. Çok da olumlu geri dönüşler aldık. Kurmaya çalıştığımız ağın tüm ögelerini, tüm araçlarını bağlantı ve paylaşım için açıyoruz. Bu ağ vasıtasıyla, bugüne kadar birbirlerine değmemiş, irtibatı olmamış aktörler ortasında paydaşlıklar, ortak projeler de gelişebilecektir. Buna inanıyoruz. Haberdar olmak, irtibatta olmak, birlikte yaratabilmenin, birlikte çalışabilmenin en temel şartı.
Asu Aksoy: Marmara Denizi etrafında kentler kurulmuş, ömür alanlarında milyonlarca insan yaşıyor. Bu yerleşimlerin tarihine ve problemlerine eğilindiğinde nedense Marmara Denizinden bir bakışın, denizden karaya yönelen bir perspektifin eksikliğini görüyoruz. Deniz üstelik kendi kendine var olan bir ekosistem değil, kendisini çevreleyen kara sisteminin, dağlarından kopup gelen akarsularının, sulara karışan toprakların hepsiyle bir bütün. Denizden insan yerleşimlerine bakmayı becerebilmek, kültürel bir anlamlandırma değişimi manasına geliyor bence. Bunu becerebilmiş sanatkarları, muharrirleri yine keşfetmek, onların bakışını konuşmak çok değerli. Marmara Denizi çok büyük bir havza ve etrafında birbirinden farklı ömür stilleri ve kültürleri gelişmiş, kimisi balıkçılıkla, kimisi bağcılıkla, seramik ve mermer ustalığı ile şekillenmiş. Kimisi sayfiye kültürü olarak gelişmiş. Ulaşım kültürleri daima kıymetli olmuş. Denizcilik ve deniz varlıkları bilgisi her yöresinde yerin özelliklerine nazaran uzmanlaşmış. Bütün bu kültürel sözler Marmara Denizi havzasında, yerellerinden tümüne, farklı ölçeklerde çok varlıklı bir kültürel çeşitliliğe işaret ediyor. Marmara Denizi ve kültürlerinin çeşitliliği bahislerinde çalışan sanatkarları, kültür insanlarını, muharrirleri, fotoğrafçıları, müzisyenleri bu Ağ aktifliklerine ve irtibatına katabilirsek Marmara Denizi’nin ehemmiyetine ait çok sesli bağlantı imkânı açmış oluruz. Bu ağ ile Marmara kültürlerini kendine, işine ve yapıtına sıkıntı edinen sanatkarların, kültür insanlarının, araştırmacıların ve gönüllülerin gelip başvurabilecekleri bir adres olmayı amaçlıyoruz.
Süreyya Topaloğlu: Harekete geçirme gayretimiz hakkında değerli araçlardan biri de sloganımız. “Benim Marmaram” projemizin ruhu ve bizim uğraşlarımızın özeti durumunda. Marmara’yı seven, yazan, çizen, düşünen ve onun için çaba edenlerin sahiplenmelerinden yola çıkarak belirledik. Benimsemeyi içerdiği kadar herkesin üstüne düşeni yapmasını da vurgulamak istedik. Herkesin Marmara’nın bir yerinden tutması gerektiğini fark ettirmek istedik. Marmara Kültürleri Ağı Marmara Denizi’ne birebir vakitte kültürel açıdan yaklaşıyor. Zira Marmara Denizi ile kurulan alaka biçimleri Marmara bölgesi kıyıları boyunca, adalarında ve boğazlarında yeme-içme kültüründen kıyıda hayat ve yer kullanımına, balıkçılık ve deniz eserlerinin kullanımından deniz ulaşımına, denizle ilgili inanışlar ve temsil biçimlerine kadar birbirinden farklı birçok lokal kültürel kimlikten oluşur. Marmara’ya dair o kadar çok çeşitlilikten kelam edilir ki, Marmara Kültürü değil, Marmara Kültürlerinden kelam edilmesi gerekir.
Marmara Kültürleri Ağı, kendi coğrafyasına ve hayatına sahip çıkan düzgün komşuların birlikteliğine yeterli bir örnek olarak yıl uzunluğu etkinliklerini sürdürecek. Deniz tabiatında yaşanan çöküntünün ekolojik, toplumsal ve kültürel sonuçlarının neler olduğunu ve hayat kıymetlerimize kadar nasıl uzandığını anlamaya ve anlatmaya çalışacak olan proje birbirinden kopuk teşebbüs ve gayretlerin Marmara’nın korunması maksadı etrafında ortaklaşmasını, yeni iştiraklerle büyüyerek muhafaza gündeminin güçlenmesini ve daha geniş kamuoyuna ulaşmasını sağlayacak. Marmara Denizi’nin doğal ve kültürel bedellerine ait çalışmaları toplayıp erişime açarak, Marmara kültürlerine ait anlatıları kaydederek ve sanatsal ve yaratıcı çalışmalarla bu anlatıları aktararak Marmara Denizi’nin ehemmiyeti bir kez daha ve güçlü bir formda anlatılacak.
Proje 21 Nisan’da kamuoyuna tanıtılacak. Tanıtım toplantısının moderatörlüğünü gazeteci Aslı Öymen üstleniyor. Prof. Dr. Asu Aksoy, Doç. Dr. Pınar Pelin Giritlioğlu, Prof. Dr. Bayram Öztürk ve Ömer Madra projenin gayelerini ve kıymetini anlatacaklar. Marmara Kültürleri Ağı projesinin birinci aktifliği ise 27 Nisan’da gerçekleştirilecek. “Yaman Koray ve Marmara Kültürleri” başlıklı birinci Marmara Buluşmasında Feridun Andaç, Turhan Günay, Asu Aksoy ve Adil Çamur Marmara kültürlerinin Türkiye deniz edebiyatının öncü ismi Yaman Koray’ın yapıtlarındaki temsilini değerlendirecekler.
Projenin detaylarına ve etkinlikler hakkında bilgilere, Ağın internet sayfasından ve toplumsal medya hesaplarından ulaşabilirsiniz:
https://marmarakulturleragi.com/
https://twitter.com/mka_marmara
https://www.facebook.com/marmarakulturleriagi
https://www.instagram.com/marmarakulturleriagi/
https://www.youtube.com/channel/UCmNIPOIvcXgyHHrEGnKkdEw/featured
