Deniz Mahabad
Her şeyin kısa müddette olup bittiği, beşere dair vaktin çok süratli geçtiği bir çağ. Etrafımızda artan sayısız insan sorunsalının yanı sıra kaotik biçimde çözümsüzlüklerin neden olduğu çaresiz insan örnekleri. Yaşanılabilir bir gelecek için gayret edenlerin yer edinemediği vakitte yaşıyoruz. Elbette insanın yazgısına hükmetme kudreti var fakat bizden sonrasının ne halde olacağına dair tarih boyunca yaratılan siyasi argümanların ve ideolojik olguların geleceği asla biçimlendiremeyeceği bir noktaya yanlışsız gidiyoruz. Böylelikle, toplumsal eşitsizliklerin suratını alamayan genişlikleri ve yalnızca insanın kendini tüketmeyle sonlu olmayan sayısız adaletsizlikleri ortaya çıkarıyor içinde olduğumuz çağ. Belma Fırat’ın NotaBene Yayınları’ndan çıkan birinci romanı, bu adaletsizlik sorunsalına felsefi bakış açısı kazandırıyor. Hikaye kitaplarıyla tanınan Fırat, birinci romanı ile okurun şuuruna taşınması güç bir tema bırakıyor.
Roman cinsinde ele alınan metnin kısa oluşu, muharririn öykücü kimliğinin tesirlerini hissettiriyor. Fırat’ın çalışmasını olabildiğince kısaltması-özleştirmesi- romanın bütünlüğünde kimi vakit boşluklar oluşturabiliyor. Bununla birlikte boşluklar okuru vakit zaman durup kitaba mevzu olan ve birçok bahsin sonuncu temaslarını sağlayan felsefi yaklaşımları anlamaya, çeşitli fikirsel arayışlara yönlendiriyor. Haliyle romanın yorucu bir yanı ortaya çıkıyor. Dünyanın önemli bir değişim içerisinde olduğu, bilimkurgu tipinin sonlarında gezinen, birçok düşünürün fikirleri ile temellendirilen ‘Sözleşme’de yüklü olarak ideoloji ve adalet teorilerini birleştiren John Rawls’un çalışmalarından etkilenmiş muharrir.
20. yy’ın kıymetli siyaset ideolojisi düşünürlerinden John Rawls, adil bir ömrün olması üzerine ağırlaşmanın bireylerde birebir vakitte adalet ismine olması gereken şartları sağlama uğraşının “özgürlük ve eşitlik” üzere değerli kavramların temel manalarını kaybetmemelerine neden olabileceğine dikkat çekiyor ve bunu değerli bir sorun olarak görüyor. Rawls’ın bu şekil kaotik şartlara tahlil olarak niyet deneyi dediği “cehalet perdesi, cehalet peçesi, bilgisizlik peçesi” formunda isimlendirdiği ve kimsenin muhakkak bir hiyerarşinin içinde olmadığı, “avantaj-dezavantajları” bilmediği bir başlangıç durumu tanım ediyor. Belma Fırat, metnin kurgusunun tamamında bu telaşlara dayalı tartışmaya çekiyor okuyucuyu. Kitabın en değerli istikameti ideolojiyi araçsallaştıran ideolojilerin bir bakıma bireyi düşünmekten alıkoyması olarak açıklanabilir. Bugünün eğitim kurumları göz önünde bulundurulursa felsefi tabirlerin yağmalandığını, içinin boşaltıldığını ve gösterişli kapital bir form kazandığını ayrıyeten belirtiyor muharrir.
Sözleşme, Belma Fırat, 96 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
Roman, “cehalet perdesi” sarmalında insanlığın geleceği ismine yeni bir keşfin etrafında şekilleniyor. Özgür, Hayat, Cihan ve Hareket kurgunun ana karakterleri. Yeni keşfin insanlığı fikirsel olarak ikiye böldüğünü dört ana karakter ortasında yaşanan diyaloglardan anlıyoruz. Diyaloglar insanların mevcut ölçütlerine, vakte, teknolojik gelişimlere, tahakküme, eşitsizliklere, olması gereken ömür teorilerine nazaran şekilleniyor. Pörsümüş, kokuşmuş, sonu bilinmeyen uygarlıkların neden oldukları paradokslara dair ince eleyip sık dokuyor Belma Fırat. Dört karakterin üstlendikleri fikirler ötekileştirmeye dair problemleri ön plana çıkarıyor. Sorunlar tartışmaya husus olurken toplumsal kontratın modülleri bir ortaya getiriliyor. Tartışmalar, öznel fikirlerin ötesinde, birçok düşünürün gölgesinde biçim kazanıyor.
Bunun yanında romanda öncelik kazanan tartışmalar birkaç hususta özetlenebilir: Toplumsal adalet, sınıf gayreti, fikir ve inanç özgürlüğü, cinsiyet eşitliği-sizliği-, özel mülkiyet sorunsalı, belleğin temizlenmeyen koridorları… Bu değerlendirmelerle ve birlikte, günümüz dünyasının da en tartışılan bahislerini dillendiriyor müellif. Bilhassa adalet konusunu farklı bir perspektiften sunuyor. Böylelikle toplumun ne üzere sorunlar yaşadığını ele alarak adalet fikri ile şekillenen insanı en temel manada toplum ile ilişkili pozisyona getirme uğraşında.
Bireyi ve bireyin baskın olan yanını direkt ele alıyor Fırat. Kurgusal seyahatte kişinin geçmişini, anılarını, yaşanmış olanı yani zihinde var olan her şeyi sıfırlayan, geçmiş hakkında hiçbir şeyin bilinmediği bir seçenek sunuyor insanlığa. Evet ya da hayır! Bir buton ile her şeyi silmek inşa edilecek yeni bir toplum için ne kadar sağlıklı olabilir? Kabul görecek seçeneğin sonuçlarına dair öngörülerle ilerliyor roman. Anlatıcı, düşlediği yerin gerçekliğine okuru inandırdığı üzere okuyucu kurguya ayrıyeten kendini dâhil edebiliyor. Geçmişini sorgulamaya başlayabiliyor. Bu durum romanı çok boyutlu değerlendirmeye imkân veriyor. Elbette hatırlamak istemediğimiz sayısız yaşanmışlık var. Hatırlamamak ne derece adaletli olur sorusunu tekrar tekrar sordurtuyor Fırat.
Hafıza yalnızca hatırlatır, adaleti sağlamaz tahminen lakin her iktidar, sahip olduğu kuvvetle egemenliğine alınması gerektiğine inandığı farklıkları kullanarak, güzelliği ve berbatlığı daima karşı formda konumlandırır. Bundan beslenir, güç alır, böylelikle hatırlamak istemediğimiz sayısız yaşanmışlıklara yenilerini ekler. Özelikle Türkiye özelinde düşününce kirli, kanlı, adaletsiz, eşitsiz belleği sıfırlanmayacak kadar ağır ya da sıfırlanması gereken zarurî bir bellek… Aslında roman optimist yanı ile bizi siyasal, ekonomik, toplumsal çabanın -kaba- bilgilerinden uzaklaştırıyor bir nevi.
Kendine benzemeyene karşı toplumun büyük kısmında kabul gören dışlayıcı baskı hayatımızın her alanında derinden hissedilecek bir düzeyde. Belma Fırat, belleğin koridorlarında dolaşırken yaşanılabilir bir dünyanın nasıl olması gerektiğine dair alt bir metin sunuyor bize. Böylelikle, kişi yalnızca edindiği yükü değil, tarih boyunca her toplumun kendisinden sonra gelecek nesile aktardığı yükten azade olma imkânı da sunuyor. Yeniden de insanın tam manasıyla kendisinden kurtulabileceği sorusunu da sorabilmemizi sağlıyor. Fırat, bu ve misal sorular etrafında ideolojiyle edebiyatı kaynaştıran çeşitler ortası bir kurgu geliştiriyor.
