Dr. Muammer İreç*
İnsanın doğayı ve kozmosu anlamlandırma eforunun bir sonucu olarak gelişen doğaüstü kavramlar başlangıçtan günümüze kadar bireyi ve toplumu şekillendirdi. Mağaradan yerleşik yaşama, köylerden kentlere, milyonlarca insanın bir ortada yaşadığı metropollere kadar ömür biçimimiz çeşitli kademelerden geçerek farklı biçimlerde evrildi. Bu değişim sürecinde insanların çeşitlenen gereksinimlerini karşılama istekleri ve daha derin isteklerini tatmin etme hevesleri doğaüstü kavramları besledi. Bunların ortasında yer alan büyü, TDK’nın tarifiyle “tabiat kurallarına karşıt sonuçların mana kazandığı bilinmeyen süreç ve davranışları” kapsar. Büyü yapan kişi ya da bireylerin, olaylara ve insanlara tesir ederek talep edilen bir isteği ya da bir beklentiyi gerçekleştirmeye güçlerinin olduğu kabul edilir. Bu tarif, neredeyse dünyanın her yerinde geçerlidir.
Büyü ve büyücülükle birlikte anılan falcılık ise birtakım organik ya da inorganik nesneler kullanılarak ve çeşitli formüllerle kestirimler yapma, geleceğe yönelik çeşitli tezlerde bulunma faaliyetidir. Her iki kavram da insanlığın geçmişinde ve bugününde kıymetli roller edinmiştir. Arkeolojik, ikonografik, yazılı dataların var olması ve birbiriyle ahenk göstermesi durumunda uzak geçmişteki büyücülük ve falcılığı incelememiz mümkün hale gelebilir.
BÜYÜNÜN VE FALIN PREHİSTORYASI
Yazının olmadığı prehistorik periyotlarda büyü ve falcılık üzere soyut kavramların net bir halde anlaşılması ve tekrar canlandırılabilmesi pek de imkanlı değildir. Arkeolog, antropolog, sanat tarihçisi, sosyolog, dinler tarihi uzmanları üzere birçok bilim insanı tarafından bu mevzuda çok sayıda geçmiş okuması yapılmıştır. Örneğin; Avrupa’daki mağara duvarlarında yer alan, ok ve mızrakla avlanabilecek hayvanlara ilişkin fotoğraflar av büyüsüyle bağlantılı olarak yorumlanır. Mağara fotoğraflarının, hayvanları güçten düşürmek ve avı kolaylaştırmaya yönelik bir fikrin eseri olarak tasarlanmış olabileceği sav edilir. Lakin av hayvanı dışında resmedilen hayvanları düşündüğümüzde av büyüsü varsayımı zayıflar. Hasebiyle mevcut varsayımların uzak geçmişteki insanların fikir biçimini ne kadar karşıladığı hiçbir vakit tam olarak bilinemeyecektir.
Latmos’ta büyücü olarak yorumlanan kaya fotoğrafındaki figür.
Benzer okumalar Anadolu’da tespit edilen kimi kaya fotoğraflarında de karşımıza çıkar. Bafa Gölü’nün doğusunda yer alan Beşparmak dağlarındaki çok sayıdaki kaya fotoğrafları ortasında, stilize bir halde kırmızı boyayla yapılmış, T biçimli başa sahip kimi figürler yer alıyor. İşte yaklaşık 8000 yıl önceye tarihlendirilmiş bu fotoğraflarda yer alan, yumruklarını havaya kaldırmış bir figürün de büyücü olabileceğine yönelik yorumlar kelam mevzusudur. Ama tıpkı duvar fotoğraflarında olduğu üzere bu yorum, geçmişin anlaşılmasına yönelik iddialardan yalnızca biridir.
Avcı toplayıcı topluluklar tarafından mağaralarda ve kayalık alanlarda yapılan fotoğraflar ve Neolitik yerleşimlerde tespit edilen örnekler; ritüel, büyü ve şamanlıkla ilişkilendirilerek tartışılmaktadır. Lakin bu soyut kavramların içini çağdaş manada olduğu üzere doldurmak elbette mümkün değil. Geçmişteki aksiyonları manalı hale getirecek yol gösterici kayıtların olmaması nedeniyle, bu alanda ferdî fikirler ve canlandırmalar fazlaca öne çıkıyor. Buradaki efor aslında prehistorik insanın cihanı, doğayı hasılı etrafında olup biteni anlamaya çalıştığı sürece çok misal. Çağdaş insan da uzak geçmişteki atalarından kalan görsel malzemeyi anlamaya çalışırken, onların dünyayı algılamaya ve anlamlandırmaya çalışırken ki durumuna düşmüş üzere değil midir?
GÖBEKLİTEPE: ŞAMANLAR, BÜYÜCÜLER, TAPINAKLAR
Günümüzden yaklaşık 11500 yıl evvel Göbeklitepe’de inşa edilmeye başlanan yapılarda yer alan ikonografik öğeler de bilimsel manada çok fazla ses getirdi. Kelam konusu periyot için daha evvel görülmemiş ustalıkta yapılmış, tonlarca yüke ulaşabilen dikili taşlar ve üzerindeki kabartmalar, bütün dünya kamuoyunda büyük ilgi çekti. 2018 yılında UNESCO dünya miras listesine dahil edilen Göbeklitepe dinlerden ilahlara, şamanlıktan büyücülüğe, astronomik müşahedelerin yapılmış olmasına kadar birçok bahsin kökenine yönelik bir tartışma başlattı. Lakin bu çok ilgi ve arkeolojik geçmişe fazla mana yükleyen araştırmacılar yüzünden Göbeklitepe’yle ilgili inanılmaz boyutta bir bilgi kirliliği kelam konusu.
Şamanlık, animizm ve büyücülükle ilişkilendirilen Göbeklitepe’den bir görünüm. Buna rağmen Göbeklitepe’nin anıtsallığı ve ikonografik öğeleri her vakit anlaşılması ve açıklanması beklenen bir fenomen olarak kalacak. Buradaki kabartmaların sembolik manaları, anıtsal yapıların ne emellerle kullanıldığı, T biçimli dikili taşların nasıl bir niyet doğrultusunda inşa edildiği, totemizm, animizm, büyücülüğün de içinde olduğu soyut sistemlerden hangisinin Göbeklitepe’de var olduğuna yönelik geçmiş okumaları yapılmaya devam edecek.
DİNLERİN KURUMSALLAŞMASI BÜYÜCÜLÜĞÜ BESLİYOR
Avcı toplayıcı hayat biçiminin değişmeye başlaması ve yerleşik hayat biçiminin vakit içerisinde yaygınlaşmasıyla insanları bir ortada tutan soyut sistemler gelişti. Yerleşik insanların gereksinimleri dahilinde, etkileşim içerisinde olduklarını düşündükleri doğaüstü güçler bir dönüşüme uğradı. Yazının ortaya çıkışıyla birlikte kayıt tutma alışkanlığının gelişmesi, taş kabartmalar, duvar fotoğrafları, çanak çömlek üzerindeki betimlemeler, anıtsal yapılardaki figüratif ögeler üzere ikonografik öğelerin çoğalması soyut kavramlara yönelik bilgilerimizi artırdı. Münasebetiyle büyü ve büyücülükle ilgili çıkarımlarda bulunabilmeyi sağlayacak kaynaklara ulaşmak mümkün hale geldi. Bu devirle birlikte artık ilahlar ve dinler üzere kurumsallaşmış, ferdî ve toplumsal gereksinimlere taraf veren nosyonlar gelişti. Büyü ve büyücülük artık yaradanlara ve ilahlar cihanına atfedilen; dehşet, kötülük, şiddet üzere negatif his ve durumlarla bağlantılandı. Toplumsal ömrün daha hissedilir bir modülü oldu. O denli ki günümüzden 3800-3700 yıl kadar evvel Babil hükümdarı Hammurabi tarafından hazırlatılan kanunlar ortasında büyücülük yaptığı sav edilen bir kişinin durumuyla ilgili karar yer alıyor.
İlah Bes’e ilişkin bir amulet. Antik Mısır’da ise beşerler bedenlerine Bes dövmeleri yaparak, muska-tılsım vazifesi gören küçük amuletler taşıyorlardı. Doğum durumunda ebeveynler bunu ilahların büyüsü olarak kabul ederlerdi. Yani Mısır’da büyü ve büyücülükle bağlantılı aksiyonlar doğaüstü güçler aracılığıyla bir isteğe ulaşmak, bir beklentinin gerçekleştirilmesi temasına dayanıyor. Büyü ve büyücülük ilahlar evreniyle o kadar bütünleşmişti ki Heka ismiyle tanrılaştırılmıştı. Bu örnekler göz önüne alındığında büyünün bugünkü yaygın manasını, günümüzden 6000-5000 yıl evvel ortaya çıkan birinci kentler ve merkezi yerleşimlerle birlikte kazanmaya başladığı söylenebilir. Hakikaten büyüyle elde edilmek istenen çocuk ve eş sahibi olma, zenginlik, cinsel meselelere tahlil arama üzere şeyler binlerce yıl evvel olduğu üzere bugün de tıpkı.
FALCILIĞIN BİTMEYEN SERÜVENİ
Falcılığın, gelecekle ilgili bilgi sahibi olma olgusunun sözel kültürde binlerce yıl boyunca yaşamış olduğu düşünülebilir. Lakin uzak geçmişte yazılı kaynaklar oluşana kadar fal ve falcılıkla ilgili çıkarımlarda bulunmaya imkân verecek ispatlara ulaşamıyoruz. Yazı, Mezopotamya ve Mısır’da çok daha erken periyotlarda kullanılmaya başlandığı için buradaki kayıtlar; fal ve kehanetlerle ilgili ayrıntılı bilgiler sağlıyor. Anadolu’da ise bu bağlamda temel müracaat kaynağı olan Hitit yazılı evraklarında fal, büyü ve kehanetin ziyadesiyle önemsendiği açıkça anlaşılıyor. Örneğin hükümdarlar sefere çıkmadan evvel ya da orduda çıkan salgın hastalıklardan dolayı falcılara danışıyorlardı. Metinlerden yola çıkıldığında Hitit Anadolu’sunda bilinen fal uygulamaları ortasında kuş, talih, et ve yılan falı öne çıkar. Bu çeşitler dışında ay tutulmalarından hayallere kadar falcılığın yapıldığı ve geleceğe yönelik yorumlarda bulunulan örnekleri biliyoruz.
Hattuşa’da bulunmuş ciğer falının nasıl okunacağını gösteren pişmiş toprak ciğer modeli.
İnsanın bilinmeyene yönelik korkusu, gelecek telaşı, kimi gereksinimlerini karşılayıp karşılamayacağına yönelik beklentilerinin fal olgusunun gelişiminde kıymetli bir rolü vardır. Bu tıp beklentiler neredeyse global ölçekte ortak bir kültürel birikim meydana getirmiştir. Bu manada falcılığın yaygınlığı ve günümüzde hala yaşıyor oluşu; ruhsal ve sosyolojik ihtiyaçlardaki özdeş devamlılığın da bir göstergesi. Kahve içildikten sonra fal bakılmasının sıradan bir alışkanlık olduğu, ya da sosyete falcısı olarak ünlenen beşerler düşünüldüğünde falın serüvenin yakın gelecekte sona ermeyeceğini söylemek mümkün. Lakin teknoloji çağında, geçmişte yasaklanacak kadar önemsenen bu kadim geleneklerin, insanların kendi iç dünyalarında geçmişte olduğu üzere yer bulması sıkıntı görünüyor.
Büyü ve büyücülük; bugün biraz endişeyi ve biraz da eğlenceyi çağrıştırıyor olsa da dünyayı anlamlandırma gayretimizle şekillenen, binlerce yıllık bir geçmişe sahip. İstek ettiklerimize ulaşmak için her yola başvurmak da birebir biçimde binlerce yıldır değişmeyen bir realite. Bu birlikteliğin yanına gelecekten haberdar olmaya yönelik bazen saplantıya dönüşen fal ve falcılık da eklendiğinde çok renkli, gizemli ve bazıları için heyecan dolu bir karışım çıkıyor. Bugün büyücülük ve falcılığın hâlâ ilgi görmesinin gerisinde, bu karışımın olduğu gerçeğini kim inkâr edebilir?
* Arkeolog / İzmir Büyükşehir Belediyesi, Tarihî Etraf ve Kültür Varlıkları Şube Müdürlüğü
