Yaşlı, güçlü, küstah ve kadın: Hepsi birden olur mu?

Dünya edebiyatına damga vurmuş erkek karakterler vardır: Yabancılar, yeraltı adamları, Oblomovlar… Yerli edebiyatımız da bu hususta hayli zengindir; aylak adamlardan tutunamayanlara, epeyce incelikle kurulmuş erkek karakterlere aşinayız. Birebir derinlikte kurgulansalar da bayan karakterlerin bu derece kuvvetli izleri olabiliyor mu, tartışılır. Tahminen feminist hareketin aktüel global tesiri, bu rüzgârın istikametini bayanların lehine çevirmeye başladı diyebiliriz. Bayanların ne yaşadıkları, ortak kadınlık durumları hem edebiyat özelinde hem de farklı kurgusal cinslerde tiplerden uzak, çok taraflı biçimde ele alınıyor artık. Natürel eski metinler de bu gözle tekrar okunmaya, yine yorumlanmaya açık hâle geliyor. ‘Kapı’, dünya edebiyatına bu türlü güçlü bir bayan karakter armağan ediyor.

HUYSUZ, YAŞLI, ‘DEĞİŞİK’ BİR KADIN

Bir müellifin, meskeninin paklığı ve yemek, ütü üzere işleri için bir yardımcıya muhtaçlık duymasıyla başlıyor öykü. Emerenc, yaşlı fakat güçlü vücuduyla bu işi hakkıyla yapan bir konut personeli. Çalışacağı insanları, çalışma kurallarını, hatta yapacağı işleri kendisi seçen; beşerlerle ilgisini kendi adalet anlayışına nazaran düzenleyen, hudut tanımazlığıyla vakit zaman okuru rahatsız eden, ayrıksı bir kişiliği var Emerenc’in. Müellifle ilgisi, daima gergin bir ip üzerinde ilerliyor. Meskeninin içine kimseyi kabul etmeyen, konuklarını kapısının önündeki avluda ağırlayan Emerenc, oburlarının -özellikle de çalıştığı meskenlerin sakinlerinin- sonlarına pek de hürmet duymuyor. Otoriteyle sorunu var lakin kendi otoritesi kelam konusu olduğunda sorgu kabul etmiyor. Bu hâliyle tam bir “huysuz yaşlı kadın” Emerenc, ihtiyarlığın hakkını veriyor.

Ama Emerenc’i güçlü bir karakter kılan bu sert ve odunsuz tutumu değil. En azından yalnızca bu değil. Müellifle bağlantısı yıllar içinde kuvvetlendikçe biz de Emerenc’in geçmişine dair bilgi kırıntıları edinmeye başlıyoruz. Evlatlık oluşu, kardeşlerini trajik halde kaybedişi, savaş sırasında ve sonrasında kaçakları meskeninde gizleyişi, hayatında bir defa bir erkeğe hakikaten güvenişi, inancının kökünden sarsılışı, şefkatli bir bağ kurmayı hiçbir vakit beceremeyecek oluşu… Emerenc, yaşadıklarını bir mağduriyet anlatısı olarak kurgulamıyor, yalnızca hayatın bu türlü bir şey olduğunu düşünüp bu dünyada işe fayda ne yapılabilirse onu yapması gerektiğine inanıyor. Bu inancı o denli mukadderatçı bir duruş da değil tersine, Emerenc’in bahtla ve dinle uzlaşmaya hiç niyeti yok. Dinle bağı, bir kilise bağışı sırasında kendisine en makus kıyafetlerin kalması sonucu büsbütün kopuyor. Müellif, yani roman karakteri olan muharrir, tertipli kiliseye giden biri olarak bu derece kolay bir nedenle Allah’a ardını dönen Emerenc’i asla anlayamıyor, ondan daha “sofistike” bir neden bekliyor. Lakin yok. Emerenc, her türlü iktidarı olduğu üzere din iktidarını da yok sayıyor fakat bunu ezilenler, adaletsizlik, kilisenin yolsuzlukları üzere politik bir nedenle değil, büsbütün şahsî ve tekil bir tecrübeye dayanarak, hiç legalleştirme gereği duymadan yapıyor.

Kapı, Magda Szabo, Mütercim: Hilmi Ortaç, 260 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2016.

BEDEN, ZİHİN VE İKTİDAR İLİŞKİSİ

Emerenc için her türlü iktidar yozdur, zorbadır. Hangi siyasi ajandaya nazaran hareket ediyorsa etsin, iktidar sahibiyse misyon buyurur ve başkalarına ne yapacağını söyler. Bir mesken çalışanının bunları söylemesi, bilhassa bedensel emeğin hor ya da yok görüldüğü bir global kapitalist kültürde hayli çelişkili görünebilir ancak Szabo, Emerenc’i o denli bir iç tutarlılıkla kurgulamış ki çalıştığı konutlarda patronlarla bağları, Emerenc’e bu türlü bir iktidar eleştirisi sunabilme gücü veriyor. Emerenc “görev tanımını” kendi belirliyor, maaşını ve çalışacağı saatleri kendi belirliyor, hangi işi nasıl yapacağını kendi belirliyor ve bir mesken personeliyle mesken sahibinin olağan kabul edilen bağından çok farklı olarak buyurgan ve kendisinden çekinilen taraf, Emerenc oluyor. Pekala, yaşlı bir bayanı, hele hele meskenlerin paklığını yapan yaşlı bir bayanı bu derece nüfuzlu kılan şey ne? Aslında Emerenc, kendi dünya görüşünü bir halde etrafındaki insanlara dayatmayı ya da en azından kabul ettirmeyi başardığı için bir üstünlük kuruyor. Onun hayat görüşüne nazaran, “iki tıp insan vardı(r): süpüren ve süpürmeyen”. Bedensel işleri zihinsel işlerden üstün tutan, kendi yemeğini yapıp kendi meskenini temizlemeyen insanları eksik gören, müelliflik üzere yaratıcı ancak somut formda dünyada bir değişiklik yaptığına inanmadığı işleri tali ve hatta gereksiz bulan bu bayan, güçlü vücuduyla kendinden gençlerin erişemeyeceği bir çeviklikte oluşuyla gurur duyuyor. Bu kendinden eminlik ve tahminen de küstahlık, beşerlerle bağında ona duygusal bir üstünlük sağlıyor. Hakikaten müellif, sık sık kendini onun karşısında hatalı, eksik ya da yanlış bir pozisyonda bulup yanılgılarını düzeltmeye çalışıyor.

Tabii Emerenc’in zayıflıkları da var, her güzel kurgulanmış karakter üzere. Asla açmadığı kapısının öte tarafında ne olduğuna dair onu tanıyan etrafta binlerce senaryo ortaya atılırken ne kendini açıklama ne de “ayıp olur” korkusuyla sonlarından taviz verme niyetinde olan Emerenc, kimseyle kurmadığı uzun soluklu yakın alakayı müellifle kurarak bu mahremiyeti tehlikeye attığını da seziyor. Gerçekten müellif, her ne kadar buna tüm gücüyle karşı durmaya çalışsa da, Emerenc’in yıllarca müdafaayı başardığı bu mahremiyetin ihlâlinin sebebi oluyor. Emerenc, kendi kurallarıyla, kendi sonlarıyla, kendi olarak beşerlerle bağ kurma konusunda yıllarca büyük bir yetenek geliştirmiş olsa da insanın öngörülemezliği; insan vücudunun ne kadar güçlü olursa olsun zayıf, fani, ziyan verilebilir oluşu ve tahminen de her şeyden çok mahremiyet hakkının yaşlandıkça insanın elinden kayıp gidişi karşısında çaresiz kalıyor.

Kitabın bir yerine geldiğimde, bunun bir kurgu değil anı kitabı olup olmadığını denetim etme gereği duymuştum. Zira muharrir -sanıyorum bu çevirmenin de başarısı- güya başından geçenleri bir arkadaşına anlatır üzere yazarken öteki yandan o denli güçlü bir dünya kuruyor ki bu derece fütursuz, norm dışı, alışılmadık bir yaşlı bayanın hakikaten bir yerde yaşadığından emin oluyorsunuz. Hakikaten Emerenc’e ilham veren bir çalışanının olduğunu söylüyor müellif, büsbütün kurgu da değil aslında Emerenc.

Roman, birbirinden büsbütün farklı iki bayanı merkeze alırken en çok da insanların hayatla, yaşlanmakla ve başka beşerlerle yüzleşmek zorunda kaldıklarında ne kadar kırılgan olabileceğini ince ince işliyor. Kitabı bitirirken aklıma, Sezen Aksu’nun sesiyle, şu dizeler düşüyor:

“Lakin
Hayat fışkırır damarlarımızdan
Onca şeye rağmen
Doyasıya, ölesiye
Ve biz bir yandan yüzü kızaran insan
Hayvan üzere atlarız avımızın üstüne
Hem katil
Hem kurban”