Ahmet Uhri*
Konu fal, büyü, tılsım vs. olunca aklıma birinci gelen başlık bu oldu. Birden fazla vakit bir tabir olarak kullanılsa da en hoş kullanımlarından biri Özdemir Erdoğan’ın şarkısındadır. “Fala inanmayın lakin falsız kalmayın/Gününüzü yaşayın yarını unutmayın/İşin sırrı dengede/Bazen bozulursa da/Sağlık olsun/Siz bozulmayın…” Anımsadığım kadarıyla bu türlü bir müzikti. Evet, inanmayın fakat onsuz da kalmayın. İnsanın açmazlarından biri bu, hani çocukların bir yaştan sonra Noel Baba’nın varlığına inanmamaları lakin yeniden de gelecek armağanı beklemeleri üzere. Yunan Mitolojisi üzerine çalışan Paul Veyne yanlış anımsamıyorsam bu benzetmeyi Yunan Mitolojisi üzerine yazdığı Yunanlılar Mitlerine İnanmışlar mıydı? İsmindeki kitabında kullanmıştı, Eski Yunan’da mitolojiyi ve dini açıklarken. Bir öteki deyişle inanmıyorlar fakat güya inanıyorlar. Motamot bir çocuğun Noel Baba’nın varlığına inandığı üzere.
Yazının bu kısmına kadar gelen okuyucular hala bir gastronomi tarihi yazısı bekliyorlarsa bu defa hayal kırıklığına uğrayacaklar. Çünkü bitkilerin, hayvanların ya da insan için besin unsuru olabilecek çabucak her şeyin tarihini yazmak üzere Arkeo-Duvar’da başlayan yazı maceramın bu evresinde kendimi kısıtlamayıp ve editörümün müsamahasına sığınarak husus dışına çıkıp bilgi ve inanç üzerine yazmak istedim.
Bu kısa açıklamadan sonra mevzuya dönecek olursak bilginin, bahis bağlamında ve daha dar manada fal, büyü ve tılsımla olan alakası temel olarak inançla olan bağdır. Zati işin aslı da bu inanma ve inanmama olgusunda başlıyor ve orada bitiyor. İnanmak ve inanmamak aslında düşünsel olarak bilgi ve inanç ikiliği üzerine heyeti üzere gözükmekte ve bu nedenle bu yazıda eski çağlardaki fal, büyü, tılsım üzere uygulamaları anlatmak yerine onları ortaya çıkaran ortamı yani bilgi ve inancı sorgulayacağım.
İNANCIN TANIMI
İki kavram, bilgi ve inanç; temelinde birbiriyle uzlaşmaz. Uzlaştığındaysa ne bilgi bilgidir ne de inanç inançtır artık. Bu argümanlı telaffuzun tarihi olarak açılımını yapmadan evvel bilgi ve inanç kavramlarını açıklamak yerinde olacaktır. Baştan belirtmekte fayda var, buradaki açıklamalar sistematik bilgi ve sistematik inanç için geçerlidir.
Önce bilgiden başlayalım. İnsanlığın toplumsal emeğiyle ortaya çıkardığı ve objektif dünyanın maddeli münasebetlerinin niyetle tekrar üretimi bilginin en kolay, gerçek ve algılanabilir tarifidir. Elbette değişik felsefi akımlarda bilgi değişik formlarda tanımlanabilir lakin bu tanımlar kendi içlerinde dengeli olmakla birlikte bilgiyi tek taraflı olarak tanımlar. Hatta mantık, ideoloji, psikoloji, antropoloji üzere değişik toplumsal bilim kısımları açısından daha da değişik tanımlar yapılabilir. Bu çalışmada tarihi bir süreç içinde yaklaşık üç milyon yıllık insan evrimi çerçevesinde bilgiyi objektif dünyayla ilgili ve fizik yasalar çerçevesinde tanımlanabilmiş olguların insan aklıyla algılanması ve bir öteki insan tekine aktarılması olarak tanımlayacağım. Bir başka deyişle seküler hayatın içinde kalarak yapılan bir tanımla mevzuyu sonlandıracağım. Ayrıyeten bilginin öğrenilmesi, aktarılması, her transferi ve alımlanmasında tekrar ve tekrar üretildiği gerçeğini göz önünde bulundurmak gerekliliğine de vurgu yapacağım. Bu çerçeve içinde kalmak kaydıyla inancın tarifini da yaparak her iki kavramı karşılaştırmak istiyorum.
Hemen en başta söylemek gerekir ki bu yazı içinde inançla kast edilen temel olarak iman sözcüğüyle açıklanabilecek olgudur. Hasılı inanç bu çalışma içinde sekülarizmle hiç ilgisi olmayan, büsbütün dinî çerçeve içinde tanımlanacaktır ki fal, büyü, tılsım üzere şeyler de temel olarak imanın bir kesimidir. Bir başka deyişle ve en yalın tarifiyle, insan usuna ne kadar alışılmamış olursa olsun tartışılamaz dogmalar imanın temelidir. Bütün dinlerin baş şartıdır ve ne olursa olsun üzerine tartışma yapılamayacak hakikatler olarak görülürler. Emniyet, sadakat ya da güvenilirlik manasına gelen ve izi Aramice’ye kadar sürülebilen ve Arapça if-al veznindeki amn sözcüğünden köken alan iman; âmin, amen, emanet, emin üzere değişik kullanımlarıyla günlük lisan içinde yer almaktadır. Batı dillerindeyse tıpkı manaya gelen ve köken olarak yeniden inanç, sadakat ve emniyetten köken alan İngilizce faith ve Almanca glaube üzere sözcüklerle karşılanır.
TANRI, BİLGİ VE İNANÇ
Sözcüğün, tarihî köken olarak en eski Semitik lisan olan Akkadca ve sonrasında Asurcada bulunmuyor olup sonrasında ortaya çıkacak ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice ve Yahudiliğin birinci lisanı olan İbranice’de kayıtsız ve kuralsız, tartışılmaz ve kesin olarak inanmayı tanımlar biçimde ortaya çıkması son derece düşündürücüdür. Örnek verecek olursak, insan aklına ne kadar saçma gelse de Meryem’in tanrısal bir solukla İsa’ya gebe kalması ve hasebiyle İsa’nın allahın oğlu olduğuna inanmak yahut Musa’nın yanan çalıyla konuşması üzere akla uymayan lakin gönülle kabul edilen her olgu imanın temelini oluşturur. Velhasıl akılla değil yürekle yani kalple iman ve lisanla ikrar imanın temelini oluşturur. Bu nedenle içinde akıl olmayan bir olgudur iman yahut inanç. Bu haliyle de aklın algılarıyla oluşturduğu bilgiyle hiçbir ilgisi yoktur.
Tarihsel süreç içinde bahse yaklaştığımızda Mezopotamya, Mısır ve Eski Yunan’dan köken alan üç ögesi kronolojik olarak ilah, bilgi ve inanç olarak sıralamak muhtemeldir. Bunların başında kökeni en eskiye giden ilah kavramı gelir. Elbette burada ilahla anlatmak istediğim tek ilah kavramı. Yoksa günümüzden on iki ya da on dört bin yıl evvel Göbeklitepe ve gibisi Üst Mezopotamya kültürlerinde ortaya çıkan sonrasında Sümer, Asur, Babil, Eski Mısır ve Yunan’da görülen tabiatçı, panteist inançların rableri değil. Burada çabucak belirtmeliyim ki Mısır’da ortaya çıkan birinci tek ilah kavramı olan Aton’dan türeyen ilah da sistematik olmadığı için mevzu dışıdır. Bununla birlikte bu birinci tek ilah kavramını Mısır’da gören ve onu on buyruk ve gibisi kurallar bütünüyle sistematize eden Musa ile başlayan yeni inanç biçiminin icat ettiği ilah birinci tek allahtır denilebilir. Münasebetiyle tek tanrıyı bir kurallar bütünü içinde sistematize eden, tanımlayan ve icat eden Yahudiliktir.
Sırada kronolojik olarak ikinci sırada yer alan ve Eski Yunanla tartışılmaz biçimde bağlantılı olan bilgi kavramı var. Çünkü Yunan fikriyle birlikte tarihte birinci sefer akılcı fikrin, gerçek manada akılcı niyetin ortaya çıkışına şahit olunmaktadır. Bruno Snell, The Discovery of the Mind isimli yapıtında Yunan kanısının insanlık tarihine en büyük katkısının “zihnin keşfedilişi” olduğunu söyler ki yapıtının isminde da zati bu açık biçimde görülmektedir. Snell’in tabiriyle Yunan’da akıl öncesi, efsanevi ya da mitik ve insan biçimci yani antropomorfik anlayışlarla; salt akılcı yani rasyonel bir dünya görüşü ortasındaki ayrım birinci kere ortaya çıkmış ve insan fikrinin vazgeçilmez yararı haline gelmiştir. Bu dünya görüşünün ortaya çıkmasına en büyük katkıyı da hiç elbet Yunan ideolojisi yapmıştır.
TANRILARIN KARARLARI…
Burada aklınıza gelebilecek birtakım noktaları açıklamak için mevzuya orta vererek, mit, antropomorfizm ve bilginin sistematizasyonu üzerinde duracağım. Aklınıza gelen birinci sorulardan biri Mezopotamya, Mısır ve Yunan’da ilah ya da rabler yok muydu olabilir. Sorunun cevabı açık, elbette var fakat Yunan’da ve öncesinde anladığımız ve tanıdığımız manada bir iman kavramı yoktur. İlah ve tanrıçaların hepsi antropomorfik yani insan biçimli, kendilerine sunular yapıldığı sürece beşerlerle âlâ geçinen ve Musa’nın tek rabbi üzere görünmeyen lakin hissedilen ve münasebetiyle kalple iman edilen değil ete kemiğe bürünmüş tanrılardır. Bu ilahlarla yapılan da aslında doğayı, ideoloji yapmayan ve bilgi üretmeyen halka anlatmak, tabiatta olan her şeyin nedenini mitik yani efsanevi biçimde açıklamaktan öteki bir şey değildir. Bir öbür deyişle rüzgârı, gök gürültüsünü, yağmuru, tabiatın klimatolojik döngüsü ve başka her şeyi halka açıklamak için mitolojik varlıklar olan ilahlar ve onların tanrısal güçleri kullanılır. Esasen fal, büyü ve gibisi uygulamalar da geleceği bilmek ve olacak olanlardan korunmak yani ilahların kararlarını evvelden kestirim ve makus kararlardan da korunmak için uygulanır.
Bunun yanı sıra tıpkı Yunan bilhassa de Ege dünyasının kıymetli kentleri olan Atina, Ephesos, Miletos ve başkalarında yaşayan, birlikte yaşadığı halktan kendini ayırmış yönetici, tüccar ya da aristokratik sınıf aracılığıyla bilgiyi sistematik hale getirerek ideoloji yapmakta ve doğayı bütün kurallarıyla tanımlamaya ve anlamaya çalışmaktadır. Bir başka deyişle cihan ve insan hakkında akılsal bir açıklama vermeye uğraşır. Münasebetiyle da Antik Yunan kendinden evvel varolmuş ve gündelik hayatında bilgiyi pragmatik biçimde kullanan lakin sistematik hale getiremeyen Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarından ayrılır. Yalnızca verilebilecek iki örnek bile bu mevzuyu kanıtlamaya kâfi. Her iki örnek de matematik ve geometriyle ilgilidir. Bunlardan biri Thales bağıntılarında karşılığını bulur başkası de Pisagor teoreminde. Bu iki teorem temel olarak gündelik ömrün örneğin bir tarlanın miras hukuku çerçevesinde paylaşılması konusunda elbette Mezopotamya ve Mısır’da kullanılmakta fakat az evvel söylediğim üzere yalnızca gündelik hayatın getirdiği bir zorluğu aşmak için uygulanmaktadır. Bunun en güzel ispatı da hiçbir Mezopotamya yahut Mısır metninde bu iki teoremin formüle edilmiş yahut formül haline getirilebilecek nitelikteki bir açıklamasının bulunmuyor oluşudur. Ayrıyeten Antik Yunan bilgeleri de bu çeşitten çabucak her bilgilenimi Mısır ve Mezopotamya’dan aldıklarını vakit zaman öğünerek de belirtmektedirler. Bir başka deyişle aşağıda formülasyonu yazılı bağıntılar Antik Yunan’dan evvel ne sesletilmiş ne de yazılı bağıntı haline getirilmiştir. Bunu daha birçok matematiksel süreç için de belirtmek muhtemeldir. Hasebiyle bilginin sistematize hale gelmesi yani objektif dünyanın maddeli ilgilerinin fikirle yine üretimi birinci sefer Antik Yunan’da gerçekleşmiştir.
Tanrı ve bilgiden sonra sırada inanç var. İnsan usuna ne kadar muhalif olursa olsun tartışılamaz dogmalara inanmak olarak daha evvel tanımladığım iman ya da iman manasında kullanılan inanç ise bu bahiste en akla alışılmamış şartları dayatan Hıristiyanlık ile ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlık Roma İmparatorluk çağında ortaya çıkar lakin onu hazırlayan olguların büyük kısmı daha evvelki periyotların gelişmelerinde taban bulur. Üniversal insanlık fikri, hümanizm, kozmik insan hakları, kozmik doğal hukuk, devletten yahut toplumdan bağımsız ferdi insan memnunluğu, ferdi insan kurtuluşu üzere yeni ve geleceği çok parlak olacak olan bu olgular sayesinde Hıristiyanlık kendine gelişecek bir ortam bulur. Hıristiyanlık bu kavramlara özü bakımından ruhsal olan insan, özü inanma olan ruh, emeli gelecek hayat ve kurtuluş olan ahlak öğretisi, şahıs kavramı üzere ne Roma dünyasının ne de Helenistik dünyanın pek bilmediği ve ilgilenmediği orijinal kavramlar ve bedelleri ekler.
‘KURTULUŞ’ DİNİ
Bunu en âlâ açıklayan ise tekrar Hıristiyanlığın kendisini bir kurtuluş dini olarak tanımlamasıdır. Temel gayesi Eski Yunan’dan farklı olarak beşere kendisi ve içinde yaşadığı cihan hakkında bilgi vermek olmayan Hıristiyanlık, insanı kurtarmayı emel edinmiştir. Lakin Hıristiyanlık, bu kurtuluşu sağlamak üzere yeniden o güne kadar hiçbir kültürde görülmediği biçimde kendisini kabul eden insanların kimi şeylere inanmalarını kural koşar. İnanılmasını istediği bu şeyler ise Hıristiyanlığın amentüsünü yahut dogmatiğini oluşturur. Kurtarılacak olan da ruhtur. Hülasa Hıristiyanlık insanın ruhuna taliptir. Hasebiyle o güne kadar görülmedik biçimde yeni bir kavram olan iman birinci sefer Hıristiyanlıkla ortaya çıkar ki bunun en düzgün delili İsa’nın ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice’den evvel iman manasına gelen bir sözcüğün dahi bulunmamasıdır.
Yeni Ahit’i oluşturan dört İncil ve başka kutsal metinlerde ortaya konmuş olduğu biçimde bu amentünün muhakkak başlı ögeleri şunlardır:
– İnanılmaz koşullar içinde doğmuş bir insan vardır: Bu insan İsa’dır.
– O, İsrail Peygamberleri tarafından geleceği evvelden haber verilmiş olan Mesih’tir ve gerçekleştirmiş olduğu harikulâde işlerle bunu ispat etmiştir.
– O göklerde bulunan Tanrı’nın, Baba’nın Oğlu’dur.
– Birinci yahut Asli Günah sonucu hatalı hale gelmiş ve düşmüş olan insanoğlunu kurtarmak, onu İlah ile barıştırmak için haça gerilerek ölmüştür.
– Bu olay, Tanrı’nın beşere karşı duymuş olduğu özel sevgisini, lütuf ve merhametini göstermektedir.
– İsa vefatından üç gün sonra dirilmiş ve kırk gün sonra üste, Baba’sını yanına gitmiştir.
– Bütün vakitlerin sonunda yine gelecek, bütün canlıları ve ölüleri yargılayacak ve kendisine inanan şahıslarla birlikte ebedi olarak göklerin krallığında karar sürecektir.
– İnsanı kurtaracak ve İsa’da ebedi hayata eriştirecek olan tek şey, ona ve bu misyonuna göstereceği iman olacaktır.
Hıristiyanlığın temel kuralları olarak kabul edilebilecek bu tezlerde yahut inanç ögelerinde ne ideoloji ne de bilgiyle ilgili fazla bir şey yoktur. Hasebiyle bunlarla ilgili olarak beşerden istenen şey de onların felsefi-akılsal olarak ele alınıp tartışılması ve anlaşılması değil, tam bir yürek saflığıyla onlara inanılması ve iman edilmesidir. Bu kurallar ya da inanç ögeleri da birinci sefer Hıristiyanlıkla birlikte ortaya çıktığı için Hıristiyanlığın da imanı sistematize hale getirdiği söylenebilir.
Sanırım İbrahimi dinlerin üçüncüsü olan İslam ile ilgili rastgele bir yorumda bulunmadığım dikkatinizi çekmiştir. Bunun nedeni İslam’ın çıktığı devir prestijiyle siyasal antropoloji açısından bakıldığında kabile siyasal örgütlenmesinden devlet siyasal örgütlenmesine geçişin ideolojik karşılığı olmasıdır. Peygamber Muhammed, kendinden evvelki öteki iki tek ilahlı dinden de esinlenerek en zirvede Allah’ın bulunduğu, onun altında her kabilenin kendisine ilişkin bir ikincil ilah da edindiği Arap politeizmini ve kabile örgütlenmesini toplumsal, ekonomik ve politik çerçevede aşkın bir devlet örgütlenmesine gidiş yolunda ıslahata uğrattı. Panteon’un zirve noktasında yer alan El-İlah/Eloah yahut sonradan sesletilen biçimiyle Allah’ı “Tek Bir Allah” bildiri ederek tek yaradancı inancını Arap Yarımadası’na yerleştirdi. Bir öbür deyişle çok kabileden tek devlete, çok yaradandan da tek allaha geçiş, kabile farklılıklarının da tek tek bir Allah’a kullukta buluşan “mümin kardeşliği”nde erimesini hedefledi.
Bunun sonucuysa politik ve ideolojik manada birinci sefer tek ilahlı bir dinin dünyevi hayatı yönetme tarafında efor göstermiş olmasıdır. Münasebetiyle İslam bu haliyle bilgi ve inançla değil direkt gündelik hayat, siyaset ve devlet idaresiyle ilgili olup insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlık’tan ve ilah kavramını sistematize eden Yahudilik’ten kesin bir biçimde ayrılmaktadır.
Sonuç olarak insan akıllarının bütünleşik olarak hareket etmeye başladığı yaklaşık 40.000 yıl evvelce itibaren ortaya çıkmaya başlayan ruh, öteki dünya, ilah ve din kavramları temel olarak başlangıçta vefatı, insanı, doğayı, kainatı mitsel manada açıklamaya çalışma uğraşlarıydı. Bunu Yahudiliğin tek tanrıyı sistematik kurallar içinde icat etmesi ve bunu Antik Yunan’ın kozmosu ve insanı akılla açıklamak için başta ideoloji, matematik, geometri ve sanatın değişik kısımlarıyla bilgi üretmesi ve kendinden evvel üretilmiş bilgiyi de sistematik hale getirmesi izlemiştir. Bu olguları izleyen son olgu ise insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlığın bunun için imanı icat edip sistematik hale getirmesidir. Bu nedenle, bilgi ve inancın birbiriyle çelişen, birbirine aykırı olgular olduğunu, bilginin yine ve yine üretimi üzerindeki en değerli pürüzün iman olduğunu da artık rahatlıkla belirtebilirim. Dogmalara karşı olduğunu ve her türlü dogmadan uzak bunun yanı sıra akla yakın durduğunu söyleyen her türlü ideoloji, felsefi akım, kurum ya da kuruluşun bütün bu mevzuları yine düşünmesi gereklidir.
Fal, büyü, tılsım ile çıkılan yolda varılan noktanın bilgi ve inançla ilgili olması da bu bağlamda şaşırtan olmamalıdır. Çünkü en erken çağlardan itibaren bu uygulamaların hepsi inanç ya da daha gerçek söylenişiyle iman ile ilgilidir ve o devir beşerinin hudutlu bilgisinin yetmediği anlarda kullanılacak bir sığınaktır.
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.
