Kar altında… Moda’da… Erkenden uyanan Esat Işık Caddesi, başka bütün caddeler üzere bir yerde başlar bir yerde biter. Buranın Kadıköy’ün ortasında başlı başına bir “mahalle” olduğunu yeniden yalnızca Kadıköylüler bilir. Caddenin meşhur yokuşunun sonu başıboş bir dereye açılır. O yokuş, koynundaki Fransız Koleji’nin görkemine sıkı sıkıya tutunur. O vakarlı, güngörmüş havasının altında da bu yatar. Yeşil roblu, zümrüt yüzüklü adımlara da görkemli çöküşlere de tanıklık etmiştir: “Non je ne regrette rien!” Sağlı sollu, kımıltısız bir gölge üzere duran konutlarla çevrilidir. Her sabah uyandığında onları yanı başında bulur. Kış meskenlerinden birinin beklenen konuğu benim: “Bir fincan çay daha alır mısınız?” Konut içleri sıcak, konut içleri yerleşik… Hanımefendinin pencereye astığı mimoza kısmı da olmasa bu uzun kışı güzelce benimseyeceğiz. Dün Büyükada’daymış. Arkadaş bahçesinden iki kısım mimoza toplamış. Konuta dönünce mimozaları bir kasnağın etrafına sarmış. “Eski meskenler böyledir işte! Bir kurcalamaya gör… Kasnağı, gergefi bitmez. Çelenk üzere oldu, bak! Bilirim, siz de seversiniz bu türlü şeyleri…”. Mesken sahibi mimozalı kasnağı yerine asıp, pencereyi açıyor: “Tipi başlayacak diyorlardı…”. Bir sarı sağanağın içinde dolaşan elleriyle, kış manzarasına ne kadar tezat olduğunu, bir Ada’nın arkası üzere durduğunu bilmiyor.
Necla (Yorgancıoğlu) Pravuştalı, Moda’da.
BAŞLANGICIN BİLGİSİ: YORGANCIOĞULLARI
Moda’nın eski aileleri soyadları ile tanınır: Sarıca’lar, Cimcoz’lar, Uluant’lar, Pravuştalı’lar… Hanımefendiyi ben de “Pravuştalı’ların kızı” olarak tanıdım. Herkesin bir ismi olduğuna nazaran, onun da vardır diye merak edip, sordum. Varmış, evet: Sinem… Sinem Pravuştalı! Necla (Yorgancıoğlu) Pravuştalı ve Savaş Pravuştalı’nın birinci ve tek çocuğu. Necla hanımın çocukluğu ve ilkgençliği şimdilerde Esat Işık Caddesi’ndeki Zirve Apartmanı’nın olduğu yerde, hoş bahçeli bir köşkte geçer. Necla Hanım’ın babası Mustafa Yorgancıoğlu, Kadıköylülerin yakından tanıdığı bir isim. Söğütlüçeşme Tren İstasyonu’na ilişkin arazi, bir vakitler Yorgancıoğlu Ailesi’nin odun-kömür deposudur. Depo, devlet tarafından istimlak edilince, ailece mobilyacılığa başlarlar. Yasa Caddesi’ndeki Yorgancıoğlu Mobilyacılık, atlas yorganlı, başucu komodinli, tül perdeli içinde bir âlem saklayan kaç meskenler kurar. O konutlar ki, her biri birer sır tasarımı! Bir anıdan kalan eski bir anda yaşamaya devam ederler. Bu konutların kocaları, babaları erkenden uyanır fakat uykusuz değillerdir. Çarşı’ya, dükkânlarını açmaya inerler. Mustafa Beyefendi de onlardan biridir. Öğlen yemeklerini Yanyalı Lokantası’nda yer, akşamüstleri meskenine dönerken Beyaz Fırın’dan “evladını sevindir pastası” alır. Orta sıra dükkâna haber gelir, “Vesîle hanım teyze diyor ki, Mustafa amcan dönerken bir kutu kaymaklı lokum getirsin”. Bu, sevgili eşi Vesîle’nin, “Akşam oturmasına gideceğiz. Geç kalma, elimiz boş gitmeyelim” iletisidir. Mustafa Beyefendi, bu sefer Hacıbekir’in yolunu meblağ. Vesîle hanım, ailesine, komşularına çok düşkün, eksiksiz bir konut hanımıdır. En sevdiği komşusu da biraz ilerde oturur: Hayriye Pravuştalı!
Necla (Yorgancıoğlu) Pravuştalı & Savaş Pravuştalı. GÖÇ’ÜN BELİRLEDİĞİ: PRAVUŞTALILAR
Komşu köşklerin hanımları Hayriye Pravuştalı ve Vesîle Yorgancıoğlu yıllar içinde evvel çok güzel dost, sonra da dünür olurlar. Birlikte bütün telaşlardan âzâde, vaktin sarkacında salındıkları yıllar geçirirler. Hayriye Hanım’ın bu meskendeki varlığı da bir vakit sarkacında devam eder. Başlı başına önemli bir şahsiyet olan, aşina bir göz üzere bizi izleyen duvar saati Hayriye Hanım’ın çeyizinden kalma. Kavalalı büyük aileden yâdigar… Hayriye Hanım’ın babası Zühtü Öner, Kavala’nın önde gelen tütün tüccarlarından. Günümüzde Kavala Lisesi olan görkemli yapı, Hayriye Hanım’ın doğduğu konuttur. Kavala Koyu’na zirveden bakan, ipek ve danteller içinde büyüyen Hayriye Hanım, ne talihsizliktir ki uzun ömründe pek çok acıya tanıklık eder. Balkan Harbi’ni, Mübadele’yi yaşar… Tekrar de aşık olmayı unutmaz! Kavala’daki birinci gençlik yıllarında evlenir, “Füruzan” ismini verdiği bir kızı olur. En genç yaşında, büyük hayallerle evlendiği kocası bir gün aniden ölür. Kızları Füruzan şimdi bebektir… Füruzan: “Parlayan”, Füruzan, çok sevilenden hatıra… Işığı hiç sönmemelidir! Hayriye Hanım, kendisini kızına adar, pek kimseyle görüşmez. Hayatının en güç, en acılı periyodunda annesi Cevriye hanımın dayanağı ile ayakta kalır. Mesken sahibimiz Sinem Hanım, babaannesini hatırladığı üzere, “ninem” dediği babaannesinin annesini de hatırlıyor: “Ninem Cevriye Öner, uzun bir ömür sürdü, yüz yaşında vefat etti. Çok hoş bir bayandı; dupduru bir beyaz cilt, mavi gözler… Vefat ettiği güne kadar elinden nakışlar, oyalar, gergefler eksik olmadı. Kavala’yı hiç unutmadığı üzere, İstanbul’daki yeni hayatında da tipik bir Rumeli bayanı üzere yaşadı. Kocasına çok aşıktı, onu tutkuyla severdi. Hatta radyoda ‘Ben Sana Yandım Zühtü’ müziği çalınca, ağlamaya başlardı. ‘Neşeli, hatta komik bir müzikte ninem neden ağlıyor sanki?’ diye merak ederdim. ‘Kocamın mezarına bile gidemeden, apar topar bizi yolladılar’ derdi”. Ninenin bahsettiği olay, 1924 Nüfus Mübadelesi’dir. Ailecek Kavala’daki mallarını mülklerini bırakıp, devlet tarafından Samsun’a yerleştirilirler. Samsun yıllarında, ticaretle uğraşarak geçimlerini sağlarlar. Sil baştan, yesyeni bir hayat kurarlar: “Samsun’da tütüncülüğü bizim ailenin başlattığı söylenir. Eniştem Emin Tuksal, Samsun’un birinci tütün fabrikasını kuran kişi. Rumeli’deki kadar olmasa da yeni hayatlarında da rahat etmişler. Bayanlar refah içinde yaşatılmış. Bilhassa bayanların gördükleri hiçbir şeyden geri kalmaması için ailenin erkekleri çok çalışmış. Bu sırada yeni aileler kurulmuş. Babaannem, ‘iyi bir insan’ diyerek Hasan Pravuştalı ile ikinci bir evlilik yapmış. Babam Mehmet Savaş Pravuştalı, bu evlilikten dünyaya gelmiş. Rumeli’deyken büyük aileymişiz, İstanbul’da ise yalın, sade bir hayat yaşıyoruz. Soyadımızı mahkeme kararıyla resmî olarak kullanmaya devam ediyorum, öyküsünü de seviyorum. Hasan dedemin babası Pravuşta’da müftüymüş. Pravuşta, ‘Pravi’ diye de biliniyor. Yunanlar ismini ‘Elefterupoli’ olarak değiştirmişler. Deniz tarafında değil, dağ tarafında bir yerleşim yeri. Pravuşta’nın tütünü, inciri ve eriği meşhurmuş. Küçük fakat çok varlıklı bir kasabaymış. Dedem ve kardeşleri ‘Pravuştalı Osman Bey’in oğlu’ diye bilinirmiş. Soyadı Kanunu çıkınca da ‘Pravuştalı’ soyadını almışlar. Ben bugüne kadar gerçek düzgün yazan, bir çırpıda söylem eden kimseye rastlamadım. Hayat uzunluğu sıkıntı bir soyadı oldu. Hiç unutmam, yalnızca evlenirken nikah memuru yanlışsız söyledi. Şaşkınlıktan o denli kalakalmıştım!”
Hayriye &Hasan Pravuştalı çifti, oğulları Savaş ile. 40’lı yıllar, Moda. BİR SEMT YOKUŞUNDA: ‘ANIT’
Hayriye ve Hasan Pravuştalı çifti birlikte çok memnun olurlar. Evlendikten sonra, geniş aileleri ile birlikte Samsun’dan İstanbul’a taşınırlar. Hasan Beyefendi, deniz yollarında çalışmaya başlar. Aileye mübadelede Kavala’da bıraktıkları meskenlerine karşılık, Moda- Mühürdar’da bir köşk verilir: “Babaannemlerin köşkünü Kadıköylüler çok güzel hatırlar. Mühürdar’da, uzun yıllar Palmiye Anaokulu olarak faaliyet gösterdi. Babam bu köşkte doğmuş. İkinci Dünya Savaşı yılları olduğundan, dedem düşünde daima savaş uçakları görürmüş. Babamın ismi buradan gelir: Savaş! Babaannemin birinci eşinden olma kızı Füruzan Hala da onlarla bir arada yaşarmış. Bir dediği iki edilmemiş, daima el üstünde tutulmuş. Dedem ailesine karşı son derece sevgi, şefkat doluydu. Tanıdığım öteki Rumeli erkekleri üzere, bir kurşun yarası olmasına rağmen! Bütün Rumeliler üzere mertti, hatta ‘gözü kara’ denecek kadar cesurdu! Kurşun yarasını saatinin kayışıyla gizlerdi. Yastığının altında kesinlikle bir çakı olurdu. Anadili üzere Yunanca bilmesine karşın mecbur kalmadıkça konuşmazdı. Kavala’nın, Makedonya’nın, Manastır’ın, Selânik’in kaybı, ailemizde bir travma yaratmıştı. Bütün akrabalarımız hayatlarının sonuna kadar bu travmayı içinde taşıdı. Buna karşın çocuklara bir şey hissettirilmezdi.
Kavala. (Pembe beyaz yapı Hayriye Pravuştalı’nın doğduğu konut. Günümüzde Kavala Lisesi.) Bir müddet sonra yaşadıkları konut büyük geliyor, geçim ıstırabı artıyor. Köşkü meşhur hekimlerden Şevket Salih Soysal’a satıyorlar, şu an içinde yaşadığımız meskene taşınıyorlar. Bilhassa buraya taşınıyorlar zira biricik oğullarının Saint Joseph’te okumasını istiyorlar. Yani konutun tam karşısında! Buranın çini sobalı, mermer masalı, sedef aynalı köşk vakitlerini hatırlıyorum. Hatta giriş katımızdaki daire, evvelce kuşhaneydi. Dedem orada kanaryalar yetiştirirdi. Kuşları seslerinden tanırdı. Tabiat sevgisini bana o aşıladı. Köşk, 1986 yılında Haydar Faziletli tarafından restore edildi. 2. sınıf tarihi eser statüsünde olduğu için, dışı ahşap olarak kaldı, bugünkü görünümüne kavuştu. Annem de buraya ‘Anıt’ ismini verdi. Biz bu konutta çok memnun olduk. Babam da burada memnun bir çocukluk geçirmiş. Şimdilerde Şükrü Saraçoğlu Stadı’nın olduğu yer, evvelden Papazın Çayırı olarak bilinirdi. Babam ve arkadaşları orada futbol oynarlarmış. Sonradan masa tenisine merak sarmışlar. Babam bu sevgisini o kadar ileri taşıdı ki Fenerbahçe Veteran Masa Tenisçileri Spor Kulübü Derneği’nin kuruculuğunu ve başkanlığını yaptı. Babam sporu, sanatı, eğlenmeyi çok severdi. Gençliğinde mesken partileri meşhurmuş. Gençler mesken içlerinde toplanır, plak çalar, dans ederlermiş. Babamdan dinlediğime nazaran, bu müzikli danslı eğlencelerin en sevilen ismi de Ajda Pekkan’mış! Ajda hanım da Kadıköy’ün kızı. Birinci gençliğinde arkadaşlarının konutundaki partilerde müzik söylermiş. Keşke benim vaktimde da bu türlü ortamlar olsaydı, ne yazık ki yetişemedim. Onlara çok imreniyorum”. Moda’nın en güzeli Savaş, günün birinde komşu köşkün nazlı kızı Necla’yı da partiye davet eder. Aşık olurlar… Evlenirler…Sinem hanım, bu evlilikten doğar.
Anıt Köşkü’nün eski ve yeni hâli. NEŞELİ GÜNLER: SİNEMALAR, ÇAYIRLAR
Müzikli danslı çay partilerine yetişemese de Kadıköy’ün, İstanbul’un en hoş vakitlerini ucundan kıyısından yakalamayı başarır: “Anneannemin ve babaannem çok yakın iki arkadaş olduklarından ortak bir etrafları vardı. On beş günde bir, birbirlerinin meskeninde toplanırlardı. Hasene Hanımlar -ki ona ‘Albayın hanımı’ da derlerdi-, Saraylı Gülnihal Hanım, Adalı Ferîde Hanım… O gün herkes konut hanımlığını konuştururdu. Kolalı, nakışlı, sarma işi beyaz örtüler serilir, ince nervürlü, gölge işli peçeteler, çeyizlik porselenler çıkarılır… Köşk bahçelerinden derlenen envai çeşit çiçek masanın ortasına kondurulur. Onları hayranlıkla izlerdim. Saatlerce yeni diktirdikleri elbiselerden konuşurlardı. Saçlarına, elbiseleriyle uyumlu fisto, dantel ve satenden kurdeleler takarlardı. Konut buluşmaları çok hoş geçerdi. Daima birlikte pikniklere de giderdik. Tuzla’ya, Fenerbahçe’ye, Tarabya sırtlarına… Anneannem Fenerbahçe’de ebegümeci toplar, dönüşte yemek yapardı. Göztepe’deki Soyak Sitesi, o vakitler papatya tarlasıydı. Kayışdağı’na su doldurmaya giderdik. Okul çağım başlayınca beni Sevinç Atasagun’un kurduğu Özel Örnek İlkokulu’na yazdırdılar. Liseyi de Şifa Sokak’taki Moda Koleji’nde okudum. O okulun efsanevi bir edebiyat öğretmeni vardı: Gaye Barlas. Ona o kadar hayrandım ki üniversitede edebiyat okumama sebep oldu. O yıllarda tiyatro ve sinema hayatımızın içindeydi. Gençliğimde, Süreyya Sineması’na, Rexx Sineması’na, As Sineması’na, Tevfik Gelenbe Tiyatrosu’na giderdik. Şimdiki üzere Moda Çay Bahçesi’nde buluşulduğunu hiç hatırlamıyorum. Küçük Moda’da, Bomonti Çay Bahçesi’nde toplanırdık. Kebap yapılan bir yer yoktu, yapılsa da kimse yemezdi esasen. Et yemeği dendi mi Sabih Et Lokantası’na gidilirdi. En sevilen cümbüş ise Kayıkhane’den kayık kiralayıp, denizin ortasında piknik yapmaktı. Babam bu türlü günlere ‘evladını sevindir günü’ kederi. Suda balık, semâda martı olurduk…Mutluyduk!”
Kar dindi… İncecik bir güneş, sessizce geçip gitti. Duvar saatinin, sandalyenin arasından… Konut sahibinin ellerinden ve alnından. Caddenin sonu akşama açıldı, bulutlar istikamet değiştirdi. Şuraya bir ipek astar, kemik düğme, mineli kutu, “filtire”li sofra kadrosu koyuyorum… Şuraya da bir rüya…Bildiğim bütün hayatları unutuyorum.
