İZMİR – 2022 yılı dar ve sabit gelirli fiyatlı ve emekliler açısından şiddetli bir yıl olurken, bu kısımların gelirlerindeki artış enflasyonun epeyce gerisinde kaldı. 2023 yılı için ise kapıda bir umut görünmüyor. Tekrar 2022 yılı dış ticaret açığı, cari açık, enflasyon, gelir dağılımı adaleti açısından kayıp bir yıl olurken, parası olanlar açısından ve bunu daha evvelden borsaya, gayrimenkule, bir devir kur muhafazalı mevduata yatıranlar açısından ise epeyce çıkarlı bir yıl oldu. Prof. Dr. Yaşar Uysal, Türkiye’nin gelir dağılımının çok bozulması ve dar-sabit gelirlilerin temel gereksinimlerini karşılamaktan uzak kalmasıyla tanımlanabilecek olan “sosyal” bir kriz ile gençlerin birçoklarının yarınlara ve ülkenin geleceğine güvenmeyip yurt dışına gitmek istemesiyle tanımlanabilecek olan “yarınsızlık krizi” yaşadığını söyledi.
Dokuz Eylül Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yaşar Uysal, Türkiye iktisadının 2022 yılını ve 2023’den beklentilerini kıymetlendirdi.
‘KARMAŞIK İKTİSAT FOTOĞRAFI İLE KARŞI KARŞIYAYIZ’
Türkiye iktisadı bir kriz ile karşı karşıya mı? Birinci bakışta nasıl bir görünüm sunuyor?
Türkiye iktisadının mevcut fotoğrafı her isteyene istediği manzarayı verebilecek niteliklere sahip. Bir taraftan bakarsan kara kışı, öbür bir taraftan sıcak yazı, bir öbür taraftan hem sararmış ağaçları hem de açan tomurcukları görebilirsiniz. Gerçekten enflasyon, gelir dağılımı, cari açık boyutlarından epey karamsar bir durum ile karşı karşıyayız. Fakat, yavaşlamış da olsa bu sene iktisat yüzde 5 dolayında büyüyecek. İşsiz sayısı yüksek olsa da işsizlik oranında biraz gerileme var.
Kriz olup olmadığına ait bir karşılık verebilmek için krizi nasıl tanımladığınız kıymetli. Türkiye’de kriz denildiğinde anlaşılan şey, döviz kurlarının süratle artması ve eşzamanlı olarak enflasyonun süratle artması ve iktisadın küçülmesi anlaşılmaktadır. 1994 ve 2001 krizleri bu durumun tipik örnekleridir. 2021 yılının son çeyreğinde kurlarda yaşanan artış, akabinde enflasyonun denetimden çıkması kriz emareleridir. Lakin iktisat büyümeye devam etmiştir.
Ekonomi idaresi kur muhafazalı mevduat uygulaması ve daha çok net yanılgı ve noksan hesabından gelen dövizler ile kurları muhakkak bir seviyede şimdilik tutabiliyor. Enflasyon çok yüksek seviyelerde seyrediyor. Lakin iktisat büyüyor. Münasebetiyle klasik kriz tarifine uygun bir durum yok üzere. Lakin, Türkiye’de çok daha farklı bir krizden de bahsetmek mümkün. O da gelir dağılımının çok bozulması ve dar-sabit gelirlilerin temel muhtaçlıklarını karşılamaktan uzak kalmasıyla tanımlanabilecek olan “sosyal” bir krizdir. Buna gençlerin birçoklarının yarınlara ve ülkenin geleceğine güvenmeyip yurt dışına gitmek istemesiyle tanımlanabilecek olan “yarınsızlık krizini” ekleyebiliriz.
Bunlara bir de 40 milyar doları aşan cari açığın yansımaları, bir yılda vadesi gelecek 185 milyar dolarlık dış borcu nasıl çevrileceği ve yetersiz merkez bankası net rezervlerini eklediğimizde potansiyel kriz risklerinin bulunduğunu da ekleyebiliriz. Bu potansiyelin harekete geçip geçmeyeceği iktisat idaresinin alacağı tedbirlere bağlıdır. Hasebiyle epeyce karmaşık bir iktisat fotoğrafı ile karşı karşıyayız.
Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati, 2022’nin, “en makus yıl olarak” tarihe geçeceğini söyledi. 2022’yi geride bırakırken, makroekonomik göstergeler açısından bu yılı nasıl değerlendirirsiniz?
2022 yılının dış ticaret açığı, cari açık, enflasyon, gelir dağılımı adaleti açısından kayıp bir yıl olduğu açıktır. Tekrar 2022 yılının parası olanlar açısından ve bunu daha evvelden borsaya, gayrimenkule, bir devir kur muhafazalı mevduata yatıranlar açısından epeyce çıkarlı bir yıl olduğu söylenebilir. 2022 yılının en makus yıl olup olmadığını söylemek için 2023 ve 2024 yıllarını da yaşamamız gerekiyor. Fakat bu iki yıl geçtikten sonra daha gerçekçi bir kıymetlendirme yapabiliriz.
‘2022 YILI FİYATLI VE EMEKLİLER AÇISINDAN HAYLİ ŞİDDETLİ GEÇTİ’
2022’de enflasyon ve beraberinde getirdiği hayat pahalılığından geniş halk kitleleri, personel, memur ve emekliler çok fazla etkilenmiş durumdalar. Hükümet enflasyon ve hayat pahalılığı ile uğraşta başarılı olabilir mi?
2022 yılı dar ve sabit gelirli dediğimiz fiyatlı ve emekliler açısından hayli güçlü geçti. Bu bölümün gelirlerindeki artış enflasyonun hayli gerisinde kalmıştır. Tekrar küçük işletmeye sahip çiftçiler ve küçük esnaf da epeyce kuvvetli bir yıl geçirdi. Bu zorlukları aşmak için bu kısımların daha fazla kredi kullanma yoluna gittiği görülüyor. Gerçekten 2021 yılı sonuna nazaran 2022 yılında geçen 11 ayın sonunda vatandaşlar konut, araba ve muhtaçlık kredilerinden oluşan tüketici kredisi kullanımı 243 milyar TL, kredi kartından kullanılan ölçüsü 182 milyar TL artırmıştır. Esnafların kredi borcu ise 28 milyar TL artmıştır. Toplam ticari krediler ise 1,9 trilyon TL artmıştır. Neredeyse her kesim borçlanarak varlığını sürdürmeye çalışmaktadır. Çiftçiler ise borçlarını ödemekte zorlanmaktadır.
Enflasyon ile uğraş ekonomik, toplumsal ve politik yan tesirleri epey fazla olabilen bir problemdir. Bu nedenle seçimden evvel iktisat idaresinin enflasyonla uğraş maksadıyla para, maliye ve yapısal tedbirlerden oluşan bir program hazırlayıp uygulaması epey güç görünüyor. Ayrıyeten mevcut faiz ve muhtemel yeni bir kredi genişlemesi siyasetiyle enflasyonun düşürülmesi de mümkün değildir. Enflasyon; matematiğin gücüyle yani 2021 yılı aralık ve 2022 yılı ocak ayındaki yüksek oranlı enflasyon sayılarının yerine daha düşük yeni bilgilerin girmesiyle, bilinen ismiyle baz tesiri ile düşecektir. Enflasyonla gerçek uğraş seçimlerden sonraya kalacaktır.
Diğer taraftan enflasyonla uğraş edilmezken, hayat pahalılığına karşı yani gelirleri enflasyona karşı eriyen bölümler için yüksek oranlı taban fiyat artışı ile memur ve emeklilere yapılacak yüksek oranlı maaş artışları devreye alınacak üzere görünmektedir. Minimum fiyatta bu çerçevede bir artış yapılmıştır. Yüzde 54,5 oranındaki artış bu bölümün 2022 yılı kayıplarını kısmen telafi etmiştir. Fakat 2023 yılının birinci ayından itibaren bu kesitin gelirleri tekrar erimeye başlayacaktır. Memur ve emeklilere yapılacak artırımın oranı şimdi bilinmiyor. Fakat yüzde 30 civarında olabilir. Bu oran da bu kısmın 2022 yılı kayıplarını telafi etmeye yetmeyeceği üzere 2023 yılının birinci yarısında da yoksullaşmasını engellemeyecek. Kısaca söz etmek gerekirse enflasyonla uğraşın yapılamayacağı, hayat pahalılığının ise vatandaşı zorlamaya devam edeceği yeni bir yıl bizleri bekliyor üzere görünüyor.
‘TARIMDAKİ ÜRETİM GERİLEMESİ BESİNLERDE FİYAT ARTIŞLARININ NEDENİ’
Tarım ve hayvancılık kesitine farklı bir başlık açmak gerekir. Sebze-meyve fiyatları el yakarken, et ve süt eserlerinin yanına yaklaşılmıyor. Tarım ve hayvancılık kesimi ile tarım ve hayvansal eser fiyatlarını nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu alanda optimist olmak için bir neden var mı?
2019 ve 2020 yıllarında tarım bölümü yüksek sayılabilecek oranlarda büyürken, 2021 ve 2022 yıllarını içeren yedi çeyreğin dördünde küçülmüş, yalnızca üç çeyrekte büyüyebilmiştir. Bununla birlikte 2021 yılının dört ve 2022 yılının birinci üç çeyreğinde bölümde üretim ortalama olarak yüzde 1,1 oranında azalmıştır. Ülke nüfusunun her yıl yaklaşık bir milyon seviyesinde arttığı, sayıları yaklaşık 5 milyona ulaşan sığınmacıların varlığı, 50 milyona yakın yabancı turistin ülkeye geldiği dikkate alındığında, tarımdaki üretim gerilemesinin besinlerde fiyat artışlarına neden olması kaçınılmazdır.
Diğer taraftan TÜİK bilgilerine nazaran 2022 yılı ekim ayı sonu itibariyle tarımda kullanılan girdilerdeki son bir yıllık ortalama fiyat artışı; mazotta yüzde 233,5, elektrikte yüzde 128,6, bileşik gübrelerde yüzde 207,1, ot ilaçlarında yüzde 112,1, böcek ilaçlarında yüzde 98,3, kesif yemde ise yüzde 147,8 oranında gerçekleşmiştir. Bu datalar çerçevesinde tarım ve besin eserleri fiyatlarındaki artışın kıymetli bir nedeninin girdi maliyet artışları olduğu söylenebilir. Bu girdilerin değerli bir kısmının ithal yahut ithal hammaddelerden üretildiği dikkate alınırsa, girdi fiyatlarının gerisinde kurlardaki artış olduğu görülecektir. Hasebiyle ziraî üretimin gereğince artmaması, girdi fiyatlarındaki yüksek oranlı artışlar ve bunlara ek olarak nakliye maliyetlerindeki yükseliş besin fiyatlarındaki artışın temel nedenleri ortasında sayılabilir. Kuşkusuz tarım siyasetlerindeki yetersizlik ve istikrarsızlık ile bölüme ve çiftçilere gereken değerin verilmemiş olmasının yaşanan olumsuzluklardaki rolü de unutulmamalıdır.
Sorunuzun ikinci kısmına yani ümit kısmına gelince, Atatürk “umutsuz durum yoktur, umutsuz beşerler vardır” demiş. Türkiye; dünyanın en hoş coğrafyasında, çok büyük ziraî üretim potansiyeli ve çok güçlü eser desenine sahip bir ülkedir. Orta ve uzun vadeli bilim referanslı gerçek tarım siyasetleri ile tarımdaki sıkıntıları da besin enflasyonunu da ortadan kaldırmak mümkündür. Lakin böylesi tarım siyasetlerinin işe yaraması için makro ekonomik istikrarın da sağlanması gerekmektedir. Münasebetiyle âlâ bir iktisat programı, bilimsel-sistematik bir tarım siyaseti ile meseleleri çözmek mümkündür.
‘SEÇİM ÖNCESİ MAKRO EKONOMİK İSTİKRARLAR BOZULABİLİR’
2023’den beklentileriniz nelerdir ve nasıl bir iktisat öngörüyorsunuz? 2023’ün seçim yılı da olduğunu düşünürsek uygulanacak seçim iktisadı iktisadın makro istikrarlarını nasıl tesirler?
2023 yılında iktisatta yaşanacak gelişmeleri seçimler öncesi ve sonrası olarak iki farklı periyotta ele almak gerekmektedir. Yılın birinci yarısında genişletici para-kredi ve maliye siyasetlerinin devreye alınabileceği öngörülebilir. EYT düzenlemesinin yapılmasıyla emekli olacakların elde edeceği ikramiyeler ve fiyat artışlarının da tesiriyle seçim öncesinde iktisatta canlanma olacağı söylenebilir. Döviz kurlarının mevcut seviyelerde tutulabilmesi durumunda iktisattaki canlanma dış ticaret açığı ile cari açığı artırabilecek, enflasyon tekrar yükselme eğilimine girebilecektir. Tekrar bütçe dengelerinde bozulmalar görülme mümkünlüğü yüksek olacaktır. Münasebetiyle seçim öncesi makro ekonomik dengelerin bozulma mümkünlüğü bulunmaktadır.
Bu çerçevede Türkiye’nin ekonomik sıkıntılarının çözülmesine yönelik bütünsel ve fonksiyonel bir ekonomik programın hayata geçirilmesi ve makro ekonomik dengelerin sağlıklı bir tabana oturtulduğunu görebilmek için seçim sonrasını beklemek gerekir. Lakin seçim sonrasına ait şimdiden öngörü yapabilmek çok sıkıntı.
CHP 3 Aralık’ta ekonomik vizyon doruğu düzenledi. CHP ve Millet İttifakı’nın iktisat siyasetleri Türkiye iktisadını krizden çıkartabilir mi?
Seçimler sonrası iktidara kim gelirse gelsin, ekonomik meselelerle yüzleşmek, onların üzerine bütünsel olarak gitmek ve radikal tedbirler almak zorunda kalacaktır. Aksi halde iki yıl içinde yine seçimlere gitmek kaçınılmaz olacaktır. İktidara aday tüm kişi ve partilerin bunun farkında olduğunu sanıyorum. Münasebetiyle seçim sonrası iktidara gelecek idarenin bu kere sıkıntıları çözmekten diğer devası olmadığını hem iktidarlarını korumak hem de ülkeyi daha âlâ günlere götürmek için başarılı olmak zorunda olduklarını düşünüyorum.
